Mikroorganizmlarning morfologiyasi, hujayra to’zilishi va sistematikasi

III. Tenericutes bo`limi
Rigid (qattiq), hujayra devori yuk, grammanfiy, peptidoglikan sintezlamaydigan prokariotlar kiradi. Bo`limga odam, hayvon va o`simliklarda kasallik ko`zgatuvchi mikoplazmalar kiradi. Ularda hujayra devori yo`q. Hujayra membranasi 3 qalin:dan iborat bo`lib oval yoki sharsimon shaklli, ba`zilari ipsimon shohlangan bo`lishi. mumkin. Kattaliklari 125 — 250 nm bo`lib eng kichik bakteriyalarga yaqin. Viruslar kabi bakterial filtrdan oson o`tadi.
IV. Mendosicutes bo`limi
Bu bo`limga hujayra devori takomillashmagan, peptidoglikani yuk, hujayralari sharsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, piramida ko`rinishli, kvadrat, olti nurli yuldo`zsimon, mitselliyli va hokazo shaklli prokariotlar kiradi. Ba`zi vakillari Gram musbat, ba`zilari Gram manfiy bo`ladi.. Bo`limga Archeobacteria sinfi kirib, ular o`zining fiziologiya, biokimyoviy xususiyatlari va ekologiyasining noyobligi va boshqa prokariotlardan keskin farqlanishi bilan ajralib turadi. Xususan, ribosoma RNK— 5S va 16S, transport RNK—lari tarkibi va birlamchi to`zilishi va hujayra devori lipid membranasi tarkibi bilan ajralib turadi. Ba`zi turlarining 100°S dan ham yuqori temperaturada rivojlanishi va boshqa — noyob xususiyatlar bu xil prokariotlarga xosdir.
Arxibakteriyalar sinfi 5 guruhga bo`linadi:
1 — guruhga metanhosil tayoqcha, sharsimon, tayoqchasimon shaklli bakteriyalar kirib, SO₂ ni SN₄ gacha qaytaradi yoki sirka kislota yoki metil spirtidan metan va SO₂ hosil qildi. Ular tuproq, botkokliklar, hayvon va odamlarning oshqozon — ichak yullarida tarqalgan.
2 — guruhga aerob oltingugurtni oksidlovchi, optimal rivojlanish temperaturasi 70 — 75°S rN optimumi 3 bo`lgan atsidofil bakteriyalar kiradi.
3 — guruhga oltingugurtni H<sub>2</sub>S gacha anaerob qaytaruvchi, optimal rivojlanish temperaturasi 85—105°S issik suvlarda tarqalgan prokariotlar kiradi.
4 — guruhga galobakteriyalar kirib, "ular kvadrat bakteriyalar" ham deyiladi. Ular NaS1ning 20 — 25% li eritmasida ham rivojlanadi. Ular shurlangan tuproq, suv havzalari va boshqa substratlarda tarqalgan.
5 — guruhga termoatsidofil "mikoplazma" lar kirib yuqori (60°S) temperaturada va past (1-2) rNda rivojlanadi. Ular yaponiyaning issiq mineral suvlarida topilgan.
di va ular uchun qo`yidagi xususiyatlar hosdir:
1. Juda ham kichik bo`lib, (7—20 mμ dan — 250—300 mμ gacha) oddiy mik­roskopda ko`rinmaydi.
2. Fil`trlanish, ya`ni bakteriyalarni to`tib qoladigan filtrlardan bemalol o`tadi.
3. Sun`iy oziq muhitida rivojlanmaydi.
4. Parazit (tirik to`qima hujayrasida rivojlanadi va o`zida moddalar almashinuvi bo`lmaydi).
5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to`qimali kulturalarda rivojlanadi.
Viruslarning tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol ko`rinadi, lekin tashqi ta`sirotda ularning shakli o`zgaradi.
Elementar zarrachalar. Maxsus bo`yash usullari bilan ayrim viruslarni oddiy mikroskopda ko`rish mumkin. Bunday viruslarga elementar zarrachalar yoki tanachalar deyiladi. Masalan, tovuqlar chechak kasalligining Borrel tanachasi, odam chechak kasalligining Guarnieri tanachasi, Pashen tanachasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ushbu zarrachalarni ko`rish uchun surtma preparat tayyorlanib, Romanovskiy — Gimza yoki Gertsberg usullari bilan bo`yaladi va mikroskop ostida immersion sistema, bilan tekshirganda ular qora, tuqbiiafsha yoki kung`ir rangli koqklarga o`xshash ko`rinib, yakka-yakka yoki to`p-to`p holatda joylashgan bo`ladilar.
Turli viruslar batafsil o`rganilgandan so`ng, ularning murakkab to`zilganligi aniqlandi. Juda ham kichik bo`lishiga qaramay, har qaysi virus zarrachasi tashqi tomondan ichki moddalarini saqlab turadigan parda bilan o`ralgandir. Viruslar asosan nukleoproteidlardan tuzilgan bo`lib, tarkibida oqsillarning karbon suvlari va yoglari bo`ladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein kislotalarinnng bo`lishi, viruslarda uzak moddasining borligidan dalolat beradi. Keyingi paytlarda ayrim viruslarda ferment borligi aniqlangan. Masalan, gripp virusida neyroamilidaza, chuchqalarnnng inflyuentsiya kasalligida mutsinaza va boshqalar bo`ladi.
Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun`iy oziq muhitida rivojlanmaydi. Ularni tovuq embrionida rivojlanuvchi to`qima kulturalarida va sezgi, ya`ni virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik tovuq embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion bo`shliqlariga hamda tuxum sarigi xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir hujayraga ta`siri 5 davrga bo`linadi: 1. Adsorbtsiya, bunda virus zarrachalari hujayra po`stlogiga shimiladi. 2. Hujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining asosiy qismlari sintezlanadi. 4. Bir bo`tun virus zarrachasi tashkil qilinadi. 5. Hosil bo`lgan viruslarning zarrachalari hujayradan ajralib chiqadi. Ko`pchilik kasallik qo`zg`atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning o`latiga, tovuqlarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, qoramollarning o`lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi.
Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil to`qima kulturasi qo`llaniladi: 1. Tirik — rivojlanmaydigan to`qima kulturasi, bunda moddalar almashinish protsessi bo`ladi, hujayralar o`sib ko`paymaydi. Bunday muhitlar asosan viruslarni rivojlantirib, ulardan vaktsina tayyorlashda qo`llaniladi. 2. Rivojlanuvchi to`qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to`qima hosil qiluvchi kulturadir: hayvon embrioni yangi tug`ilgan buzoq, ko`zi, cho`chqa bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul to`qimasi 1—2 mm dan qilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment ta`sir etganda alohida hujayralarga ajraladi. Ajralgan hujayralarni ma`lum miqdorda maxsus muhitga aralashtirib neytral reaktsiyali probirkalarga qo`yilsa, hujayra­lar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir qavatli to`qima hosil bo`ladi. Bu to`qima birinchi hosil bo`lgan bir qavatli to`qima kulturasi deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to`qimadan tayyorlangan subkultura (har qanday birinchi hosil bo`lgan bir qavatli to`qima kulturasidan 4—5, ayrim vaqtlarda 20 martagacha ko`chirilib, yangi bir qavatli to`qima hosil qiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir qavatli to`qima kulturasi (bu ma`lum sharoitda va maxsus muhitda tanlangan hujayralardan hosil qilingan bir qavatli to`qimani uzluksiz ko`chirib ekib olinadi) va diploidli to`qima (buni tayyorlashda tarki­bida bir juft xromosomalari bo`lgan hujayralar qatnashadi, bunday to`qimani 50 martagacha ko`chirib ekish mumkin) hosil qilinadi.
To`qimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, tsitopatogenli ta`siroti o`rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi.
Viruslar bakteriyalarga o`xshash antigenlik xususiyatiga ega. Shuning uchun virusli infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni neytrallovchi modda (antitelo) to`planadi va natijada organizm immu­nitetli bo`ladi.
Viruslarning chidamliligi. Barcha viruslar past temperaturaga chidamli bo`ladi —20—70° sovukda viruslar yillab ulmaydi. Yuqori temperaturaga juda ham sezgir bo`ladi, ayniqsa qaynatilganda darhol halok bo`ladi. Qo`yosh nuri va dizenfektsiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, fenol va boshqa eritmalar viruslarni o`ldiradi.

Adabiyotlar:

1. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent, «O`qituvchi», 1975.
2. Vahobov A., Inog`omova M. Mikrobiologiya. UzMU. Toshkent, 2000.
3. Bakulina N.A. i dr. Mikrobiologiya. Toshkent. Meditsina, 1979.
4. Mustakimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. «O`qituvchi». T. 1995.
5. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Vssh. shkola, 1966.
6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent. «O`qituvchi», 1966.
7. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. Toshkent, 1983.
8. www.ziyonet.uz