Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
17
namoyandalaridan biri ibn Sino hamda Baqilloniy va G'azzoliy kabi olimlar Aristotelning
mantiq va metafizikasini asosiy ilohiyotshunoslik diskursiga olib kirishdi. Sa'dya 
Fayyumiy ellinizm bilan o‘zaro ta'sirlashgan mo‘‘tazaliy ratsionalizmini karaitlar
[14]
ga 
qarshi ravvinlik dalili sifatida iudaizmga olib kirdi. Keyinchalik xristian olamida 
Anselm
[15]
platonizmni ratsionallashtirishni boshlab berdi va bu hol Akvinskiy va 
Skotusday manbalarga eltuvchi zanjir reaktsiyasiga sabab bo‘ldi. Akvinskiy va Skotus 
arab falsafasi va, binobarin, somiy-ellinistik sintez oldida burchlidirlar.
Ikkinchi ming yillikning o‘rtalariga qadar islom, yahudiy va xristian tafakkuri 
simbiotik
[16]
qarindoshlik xususiyatiga ega bo‘lib keldi. Renessans davridan boshlab 
Farbning o‘sib borayotgan ratsionalizmi mohiyatan o‘ziga qarama-qarshi bo‘lgan 
qonuniy-mistik sintezga amal qiluvchi iudaizm va islomdan ajralgan bo‘lsa-da, 17-
asrning oxirlariga kelib qat'iy bir shaklga bo‘ldi. O'shandan oldin Renessansning atoqli 
vakillaridan Piko della Mirandola va Marsilio Fichino bir oz vaqt sxolastik o‘tmish bilan 
orani ochiq qilib, nomushohadaviy va intuitiv bilish nazariyasini qo‘llab chiqishgan edi, 
bu hol iudaizm (so‘nggi kabbalistlar
[17]
) va islomdagi (Shahrazuriy, Mulla Sadra va Mir 
Domodning neoplatonizmi) ilmiy qarashlarga hamohang edi.
Biroq 17-asrdan boshlab xristian dunyosi misli ko‘rilmagan traektoriya bo‘ylab 
harakatlana boshladi. Ba'zi bir sabablarga ko‘ra - ular orasida sezilarlisi Monten vahima 
bilan tilga olgan post-Reformatsiya yetkazgan jarohatlar tufayli Yevropada vujudga 
kelgan e'tiqodning islomda ham, iudaizmda ham kuzatilmagan ijobiy tangligidir - Dekart 
va Port-Royal mantiqshunoslari mohiyatni falsafani dinning yordamchisi deb bilgan 
an'anaviy bilish nazariyalarini ellinik ratsionalizmga qurbon qilish hisobiga o‘zgartirishga 
ehtiyoj sezgan. 
Bu yerda G'arb tafakkurining shundan so‘nggi tarixini batafsil hikoya qilishga zarurat 
yo‘q, biroq Ma'rifat davri tafakkurining yetarli yoritilmagan bir jihatiga e'tiborni qaratish 
maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Bundan JJ.Klark mustasnodir, u o‘zining «Sharq ma'rifati» 
nomli yangi kitobida uni har bir daqiqasigacha batafsil hujjatlashtirib beradi. Bu 
Ma'rifatning G'arbniki bo‘lmagan tafakkur tizimlaridan olgan qarzi edi. G'arb ming 
yillikning birinchi yarmida islomdan, islom orqali Yunonistondan ko‘p narsani o‘zlashtirdi. 
Renessansdan so‘ng (garchi Paskal va Malbransh, yana balki Leybnits islom merosidan 
bahramand bo‘lib kelishdi) Uzoq Sharqdan kelgan g‘oyalarga qiziqish boshlandi. Bu 
jarayonga dengiz kashshoflik safarlari, iezuit missiyasi va sharqshunoslikning vujudga 
kelishi imkon yaratib berdi. 
Klarkning ta'kidlashicha, 18-asrda Xitoy Yevropani deyarli egallab bo‘ldi. Didro va Volter 
adolatli, barqaror va meritokratik - odamlar o‘z kuch-qobiliyati bilan istagan narsasiga 
erishishi mumkin bo‘lgan Xitoy imperiyasi obro‘sidan tushkun va simoniak
[18]
xristian 
dunyosining po‘stagini qoqadigan kaltak sifatida foydalanadi. Volterning «Essay sur les 
Moeurs» («Axloq haqida risola») risolasi «Xitoy axloq falsafasiga xos bo‘lgan ustunlikdan 
bahs yuritadi» va Xitoy tajribasiga ratsional deizm
[19]
sifatida qarashni taklif etadi. 
18-asr xitoyparastlik asri bo‘lgan bo‘lsa, 19-asr Yevropaning Hindistonni kashf etishga 
o‘tishi bilan xarakterlandi. Yevropaning axloq falsafasi Xitoy bilan kutilmagan 
uchrashuvdan so‘ng keskin o‘zgarishga yuz tutdi. Hindiston ta'siri G'arb metafizikasi va 
bilish nazariyasini o‘zgartirishi kerak edi. Villiam Jonsning «Sharqiy Hindiston 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter