Ózbetinshe jumisi

Ájiniyaz atindaģi Nókis mámleketlik pedagogika instituti
Magistratura bólimi “ Mektepke shekemgi tálim ”
1-kurs magistranti
Janiyazova Ulzadanin’

“Ilimiy izertlew metodologiyasi ” páni

Ilmiy izertlewde racionalizm hám irrocionalizmniń ornı.

temasi boyinsha islengen.

ÓZBETINSHE JUMISI

Qabillag’an: Z.Esnazarova

Tapsirdi: U. Janiyazova
Tema.Ilmiy izertlewde racionalizm hám irrocionalizmniń ornı.
Joba:
1. Pedagogikalıq izertlewde racionallıq hám irracionallıqtıń ózine tán qásiyetleri.
2. Házirgi dáwirdiń racionallıǵı, jol tańlawdıń racionallıǵı.
3. Xabitus – bul ámeliyattı basqárıw stixiya.
Ratsionalizm - filosofiyalıq hám ideologiyalıq munasábet bolıp, oǵan ko're adamlardıń bar ekenligi, biliwi, rawajlanıwı hám minez-qulqlarınıń haqıyqıy tiykarları aqılǵa say maqsetke muwapıqlıq principlerı esaplanadı. Filosofiyada (qarang Filosofiya ) " ratsionalizm" termini teologiyadan ko'shirilgen bolıp, olkáradorlari dinni aqılǵa say túsindiriwdi tapa almaytuǵın hámme zattan tazalawdı, ıqtıqat dogmalarini logikalıq analizge bo'ysundirishni talap etetuǵın jo'nelisti ańlatadı (qarang: Logika ). Filosofiyalıq ratsionalizm áyyemgi dáwir barıp taqaladı, atap aytqanda Sokratning go'zzallıq hám jaqsı iyislik maqsetke muwapıqlıǵı, haqıyqıy bilim bolsa etikalıq minez-qulıqtıń jetkilikli shárti ekenligi haqqındaǵı táliymatına barıp taqaladı ; Haqıyqıy substansial haqıyqatlıq retindegi ideyalar haqqındaǵı Platon táliymatı ; Aristotelning bolmıs hám oylawdıń universal shárti retindegi kosmik aqıl haqqındaǵı táliymatı hám basqalar.Áyyemgi ratsionalizm orta ásir teologiyasi tárepinen qayta ko'rip shıǵılǵan bolıp, al dúnya bar ekenligin mánisi hám tiykarǵı sebebi retinde ilohiy ań ideyasın ilohiy shıdamlılıqdiń aqldan joqarılıǵı, onıń túsiniksizligi hám insan sanasın tárepinen túsinip bolmawi haqqındaǵı táliymat penen birlestirgen. Foma Akvinskiy filosofiyasında aqıl haqıyqatları ıqtıqat hám Háyyiw tárepinen jiberilgen buyrıq haqıyqatlarına salıstırǵanda bo'ysunuvchi, "
xızmetshi" dep daǵaza etilgen, lekin onıń kepilligi sheńberinde (tábiyaat, matematika, pozitiv huqıq, etika hám siyasat ) bilimleri ko'rip shıǵılǵan. insannıń ratsional janzat retindegi tiykarǵı jol-jobashısı (Ratio est potissima hominis natura - aqıl - insannıń eń qúdiretli tábiyaatı ). Nikolay Kuzalik insannıń sheksiz sanasın ilohiyga sheksiz jaqınlasha aladı, hesh qashan ozıniń tolıqlıǵına erise almaydı, lekin oǵan jaqınlasıwdı hesh qashan toqtatmaydi, degen ideyanı ilgeri surdi.
Irratsionalizm (latınsha irratiōnālis — aqıl bovar etpeytuǵın, ongsiz) — ratsionalizmdan ayrıqsha túrde dúnyanı ańǵarıwda aqılń rolin sheklewshi yamasa biykar etiwshi filosofiyalıq túsinikler hám táliymatlar [1][2]. Irratsionalizm dúńyaǵa kózqarastıń aqlga jetip bolmaytuǵın hám tek sezim, sezim-sezimler, ıqtıqat, instinkt, Háyyiw tárepinen jiberilgen buyrıqlar hám basqalar arqalı erisiw múmkin bolǵan tarawlarınıń bar ekenligin shámbe etedi. Sanday etip, irratsionalizm haqıyqattıń irratsional o'zgeshelikin tastıyıqlaydı. Irratsionalistik tendentsiyalar málim dárejede Shopengauer, Nitsshe, Shelling, Kierkegor, Yakobi, Dilthey, Spengler sıyaqlı filosoflarǵa tán bolıp tabıladı. Irratsionalizm ozıniń túrli ko'rinislerinde haqıyqatlıqtı ilimiy usıllar menen biliwdiń múmkin emesligin aytıp otetuǵın filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras bolıp tabıladı. Irratsionalizm tárepdarlarınıń pikrine qaraǵanda, haqıyqatlıq yamasa onıń bo'lek tarawları (turmıs, psixik processler, tariyx hám basqalar ) ob'ektiv sebeplerden kelip shıǵıwı múmkin emes, yaǵnıy alar nizamlıq hám nizamlıqlarǵa bo'ysunmaydi. Bul túrdegi barlıq qıyallar insan biliwiniń noratsional formaları tárepinen basqarıladı, alar adamǵa bolmıstıń mánisi hám kelip shıǵıwına sub'ektiv isenimdi beriwge ılayıq. Biraq bunday anıq tájiriybeler ko'binese tek elitaga (mısalı, " kórikem o'ner ko'semleri", " supermen" hám basqalar ) tiyisli bolıp, ápiwayı joqlıq ushın erisip bolmaytuǵın esaplanadı. Bunday " ruxlanıw aristokratizmi" ko'binese social aqıbetlerge alıp keledi.


Esse
Ratsionallik túsinigi «fanning aqılǵa sayligi» túsiniginen talay keń, sebebi ol tekǵana logikalıq -metodologik standartlardı, bálki insannıń aqılǵa say, izbe-iz háreketleri hám turpayın analizden ótkeriwdi de óz ishine aladı. Fanda júzege kelgen plyuralizm ideyası ratsionallikni bólek paradigmalardıń texnologiyalarına sińirip jiberedi. P. Gaydenko ta'biri menen aytqanda, bir oylaw ornında ratsionallikning kóplegen túrleri payda boladı. Bir qansha avtorlardıń pikirine kóre, ratsionallik rawajlanıwınıń postnoklassik basqıshı bilim tekǵana biliw quralları, bálki iskerliginiń qádiriyat hám maqsetleri menen de óz-ara koefficientlashganligi menen xxarakterlenedi Ratsionallikning jańa postnoklassik tipi jańa túsinikler: sızıqsızlik, qaytmaslik, nomuvoziylik, tártipsizlik hám basqa túsiniklerden aktiv paydalanadı. Bul metodologik qaratrni ásirdiń jańa imperativlari dep atawımız múmkin. Ilimiy izertlew iskerliginde ratsionallik hám irratsionallik. Obiektiv bolmıstı biz jaratmaganmiz, usınıń sebepinen biz bolmıstan jáne onıń obiektiv nızamlarınan kelip shıǵıp, ózimizdiń ósip baratırǵan materiallıq hám ruwxıy mútajliklarimizni qandırıwǵa ılayıq bolǵan óz «insoniylashtirilgan» tábiyaatimizni jaratamız. Usı mánisten alıp qaraǵanda biz dúnyaǵa óz sezimlarimiz hám aqıl -aqılimizni kiritemiz, lekin bunday kirgiziwdi biz tábiyaat hám ámeliy háreketti anıq maqsetke muwapıq bolǵan, ózlestirilgen bilimlerdi turmısqa qollanıw etiw múmkinshiligin beretuǵın tárzde ámelge asıramız. Biliw bilimsizlikten bilimlilikke, bir bilimnen jáne de tereńrek bolǵan basqa bilimge ótiw retinde ámelge asıriladı. Bul process bir-biri menen baylanısqan kóp sanlı jaǵdaylar hám táreplerden quram tabadı. Sezimler hám bilimdiń óz-ara qatnası haqqındaǵı másele jóninde filosofiya tariyxında eki kózqaras - sensualizm hám ratsionalizm ámeldegi bolǵan. Birinshi kózqarasqa kóre, haqıyqattıń tiyine jetiwdiń birden-bir dáregi hám quralı sezimler esaplanadı. Biliw iskerliginiń rawajlanıw procesi sezimiylik hám ratsionallik bir-biri menen baylanısqan hám bir-birin talap etiwin, óz iskerlik hám rawajlanıw processinde olar bir-birine ótiwin kórsetdi desek qáte bolmaydı.