Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
165
XII bob
Aksilmazhabchilik muammosi
Ummatning o‘tgan ming yillikdagi eng katta yutug‘i intellektual birdamlikka erishgani 
bo‘lgani shubhasiz. Hijriy 5-asrdan shu kungacha sulolalar o‘rtasidagi o‘z qobig‘ini yorib 
chiqishga qaratilgan to‘qnashuvlarni hisobga olmaganda, sunniy mazhab vakillari o‘z 
diniga nisbatan deyarli o‘zgarmagan hurmatni va o‘zaro birodarlikni saqlab qola bildi. 
Boshqalar uchun mana shunday mushkul kechgan uzoq davr mobaynida na ulkan diniy 
urushlar, na qo‘zg‘olonlar va na ta'qiblar ularni bo‘lib yubora olmagani hayratlanarlidir.
Diniy harakatlar tarixi buning misli ko‘rilmagan mo‘jiza ekanini e'tirof etadi. Maks Veber 
va uning shogirdlari tushuntirib bergan normal sotsiologik ko‘zqarashga ko‘ra, dinlar 
endi paydo bo‘lgan davrdagi birdamlik keyinchalik o‘zaro raqib guruhlar rahnamoligida 
mayda-mayda o‘zaro dushman guruhlarga bo‘linib ketadi. Xristian dinida bunga yorqin 
misollar ko‘p; biroq boshqa misollarni ham keltirish mumkin, ular sirasiga dunyoviy 
e'tiqod bo‘lmish marksizm ham kiradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, islomning mana 
shu ko‘rgulikdan qutulib qolgani har qanday maqtovga loyiq va ehtiyotkor tahlilni talab 
etadi.
Albatta, buning sof diniy sababi bor. Islom so‘nggi dindir, u "uyga eltuvchi so‘nggi 
avtobusdir" va shuning uchun ham vaqti-vaqti bilan bo‘linib ketishday inqirozdan ilohiy 
yo‘l bilan himoyalangandir. Abdul Vadod Shalabiy "ma'naviy entropiya"
[523]
deb atagan 
narsa islom paydo bo‘lganidan beri amal qilib kelgani ayni haqiqatdir. Bu faktni qo‘llab-
quvvatlovchi bir qancha hadislar ham bor. Shunga qaramasdan, uzoqni ko‘ra bilish 
qobiliyati ummatni tark etmadi. Islomdan oldingi dinlar osonlikcha yoki qiyinchilik bilan 
dinsizlik va keraksiz narsaga aylanib qolar edi; biroq islomiy taqvo, sifati pasayishiga 
qaramasdan, shunday mexanizmlarni yaratdiki, ular dinning shavkati olamni tutgan 
paytlardagi birdamlik hissini hozirgi kungacha saqlab qolish imkonini bermoqda. Amirlar 
va siyosatchilarning ahmoqona ishlari qayoqqa boshlashidan qat'i nazar, islomda 
dindorlarning birodarligi, xristianlik va boshqa e'tiqodlar dastlabki paytlarda erishib, 
so‘ngra yo‘qotgan muvaffaqiyatlar bir ming to‘rt yuz yildan beri davom etib kelyapti. 
Sabab - islom dinidagi vahiyning musulmon jamoasi a'zolarining yengib bo‘lmas 
pirovard va qat'iy printsipi sifatida yashab kelayotganidir. Bu sabab oddiy va har qanday 
bahsdan ustundir: Alloh bizga bu dinni o‘zining so‘nggi kalomi sifatida yubordi, shuning 
uchun u aqida, namoz va komil axloq sifatidagi zarurat ko‘rinishida qiyomatga qadar 
davom etadi.
Bunday izoh e'tiborga molik, deb o‘ylayman. Biroq biz tariximizinng dastlabki 
bosqichlarida umumiy qoidadan chetga chiqib ketgan ba'zi bir og‘riqli nuqtalarni 
tushuntirib berishimiz kerak bo‘ladi. Imom Termiziy rivoyat qilgan hadisda Rasululloh 
(s.a.v.)ning o‘zlari sahobalariga: "Oralaringizda kimki mendan ko‘proq yashasa, ulkan 
bir munozaraning shohidi bo‘ladi", degan ekanlar. Ilk murtadliklar: Usmon roziallohu 
anhuga qarshi qaqshatqich qo‘zg‘olon ko‘tarilgani; Ali roziallohu anhu bilan Talha, 
so‘ngra esa Mu'oviya o‘rtasidagi to‘qnashuv, xorijiylarning qonli to‘qnashuvlar tufayli 
bo‘linib ketishi - bularning barchasi (payg‘ambarning vafotidan so‘nggi) ilk kunlardan 
boshlaboq musulmon davlati tanasiga ixtiloflar xanjarlari bo‘lib sanchildi. Faqat ummat 
ulamolariga xos bo‘lgan sog‘lom fikr va muhabbat dastlabki bo‘lginchilik varajasini 
yengib o‘tib, kuchli va uyg‘un sunniylikni yarata bildi. Bu ishda ularga avliyoligi yordam 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter