Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

"Botiniylar 
(ismoiliylar) janjali"
kitobida ularning katta kuchga ega bo‘lgan maxfiy aqidalari fosh 
qilinadi va rad etiladi. Shialikning bunday inqirozi faqat (hijriy) 7-asrning ikkinchi 
yarmida, Chingizxon boshliq mo‘g‘ul qo‘shinlari islomning markaziy yerlarini ishg‘ol qilib, 
kulini ko‘kka sovurgach, barham topdi. Hujum tasavvur qilib bo‘lmas darajada 
qaqshatqich bo‘lgan: aytishlaricha, Hirot shahrida istiqomat qilgan yuz ming kishidan 
uning kuli ko‘kka sovurilgan xarobalarida faqat qirq kishigina omon qolgan ekan. Vaqti-
vaqti bilan ro‘y berib turgan istilolar to‘lqinida yaqinda islomni qabul qilgan turkman 
ko‘chmanchilari islom yerlariga kirib kela boshladi. Ular o‘lik shaharlarning tirik qolgan 
sunniy ulamolari bilan birga yalpi qo‘rquv va taloto‘p muhitida hamda xaloskorni kutish 
holatida jon-jon deb shia e'tiqodining ekstremistik ko‘rinishlariga aylanib ketdi. Bir 
paytlar sunniylikka sodiq bo‘lgan mamlakat - Eronda shialikning g‘alaba qilishi aynan 
o‘sha fojiali davrga borib taqaladi
[526]
.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
167
Islomning dastlabki yillarida boshqa bir yirik muxolif harakat xorijiylik edi. Bu so‘zning 
ma'nosi "ajralib chiqqanlar" bo‘lib, xorijiylar xalifa Ali roziallahu anhu o‘zining Muoviya 
bilan munozarasini mahkama vositasida hal etishga rozi bo‘lgani oqibatida uning 
qo‘shinidan ajralib chiqqani uchun shu nom bilan atalgan edi. Qur'ondagi: "Hukmni faqat 
Alloh chiqarishi mumkin" degan shiorga amal qilib, ular Ali va uning ko‘plab yetakchi 
sahobalar ham bo‘lgan qo‘shiniga qarshi hijriy 38-yili Nahravon jangida yengilguniga 
qadar qattiq jang qiladi. Jangda ularning 10 mingdan oshig‘i halok bo‘ladi.
Garchi ilk xorijiylar yer bilan yakson etilgan bo‘lsa-da, xorijiylikning o‘zi yashab qoldi. 
O'z aqidasiga ko‘ra, u shialikning teskarisiga aylanib ketdi. U har qanday meros qilib 
olingan yoki xarizmatik rahnamolikni rad etar, dindorlar jamoasi rahnamosini 
tayinlashda taqvodorlik asosiy mezon bo‘lishi kerakligini ta'kidlar edi. Bu hol 
o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan jo‘n bir mezon bilan baholanar edi: ilk xorijiylar taqvo 
masalasida, har bir muslim uchun eng katta gunoh kufrdir, degan keskin aqidasi bilan 
juda qattiqqo‘l edi. 
Takfir
(musulmonlarni islomdan tashqarida deb e'lon qilish) 
tushunchasi xorijiylar guruhlariga Xuzistonning olis tog‘ tumanlariga vaqtincha ko‘chib 
chiqish va umaviylar hokimiyatini qabul qilgan musulmon turarjoylariga hujum qilib 
turish imkonini berardi. O'sha hujumlar paytida xorijiy bo‘lmaganlar qilichdan o‘tkazilar, 
bu hol Al-Hajjoj ibn Yusuf singari bag‘ritosh umaviy amirlarning shafqatsiz javob 
choralarini ko‘rishiga sabab bo‘lar edi. Biroq xorijiylarning hujumlari, ahvoli bir qarashda 
nochor ekaniga qaramasdan, davom etaverardi. Xalifa Ali roziallohu anhuni Nahravon 
jangidan omon qolgan Ibn Muljam halok etadi. Hadis olimi, sunanning eng mo‘‘tabar 
to‘plamlaridan biri muallifi Imom an-Nasai ham 303/915 yili Damashqda xorijiy 
mutaassiblar tomonidan xuddi shu tariqa o‘ldiriladi.
Xuddi shialik singari xorijiylik ham Iroq va Markaziy Osiyoda, ba'zi hollarda esa boshqa 
joylarda ham hijriy 4-5-asrlarda beqarorlikka sabab bo‘ldi. Xuddi shu nuqtai nazardan 
g‘alati tarixiy voqea ro‘y berdi. Sunniylik endilikda puxta ishlab chiqilgan mukammal 
sistemaga birlashgan ulamolarning aksariyati yo‘lini birlashtira oldi. Bir-biriga raqib 
harakatlarning jozibadorligi keskin kamayib ketdi.
Voqea shundan iborat edi. Egalitar xorijiylik va ierarxiyaga asoslangan shialik singari ikki 
qanotdagi oqimlar o‘rtasida joylashgan sunniy islom uzoq vaqt mobaynida hokimiyatni 
qanday tushunishiga oid bahslar bilan ovora bo‘lib qoldi. Sunniylar nazdida, 
hokimiyatning nima ekani Qur'on va Sunnatda belgilab qo‘yilgan. Biroq butun islom 
dunyosiga sahobalar va tobeinlarning u yerdan bu yerga ko‘chib yurishi oqibatida turli 
hikoyatlar shaklida sochilib ketgan son-sanoqsiz hadislar bilan to‘qnash kelgan Sunnat 
ba'zan talqin borasida turli qiyinchiliklarga duchor bo‘la boshladi. Hatto bir necha yuz 
ming hadis orasidan sahih hadislar ajratib olinganidan so‘ng ham bir-biriga, hatto Qur'on 
oyatlariga zid hadislar uchrar edi. Bu o‘rinda xorijiylarniki singari bir hovuch hadislarni 
ajratib olib, ulardan aqida va qonunlar yasashday jo‘n yondashuv ish bermas edi. 
Ko‘zga tashlanib turgan ichki ziddiyatlar juda ko‘p, ularning talqini ham o‘ta murakkab 
bo‘lgani tufayli 
qozi
lar Qur'on va hadislar to‘plamining tegishli sahifasini ochish bilan 
biror shar'iy hukm chiqarishga qiynalardi.
Ilk ulamolar vahiy kelgan bitiklar o‘rtasidagi ziddiyatning asosiy sabablarini puxta tadqiq 
qilishdi. Teran aql egalari munozaralar chog‘ida ko‘pincha o‘ta mukammal va kuchli 
xotiralarini ishga solar edi. Islom