Microsoft Word tajyor mahsulotlarni hisobga olish

hisobga olish.
Bizga malumki har bir korxona o`zi ishlab chiqargan mahsulotni realizatsiya qiladi va shu bilan xo`jalik jarayonlarining yakunlovchi bosqichi sodir bo`ladi. Mahsulotni realizatsiya qilish uchun esa qator harajatlar qilinadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ular korxonada sodir bo`ladigan harajatlarning asosiy salmoqini tashkil etadi. Shuning uchun ham ushbu mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni to`g`ri, aniq va o`z vaqtida hisobga olish har bir korxonaning moliyaviy natijalarini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni hisobga olish «Harajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizom»ga asosan amalga oshiriladi. Ushbu Nizomga ko`ra quyidagi harajatlar mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlar tarkibiga kiritiladi: mahsulotni o`rash, saqlash, ortish, joyigacha tashish (agar bu harajatlar haridorlar tomonidan mahsulot narxidan tashqari
aloxida to`lanmasa), meoyor chegarasida reklama harajatlari, jumladan, ko`rgazma, yarmarkada qatnashish, bevosita haridorga yeki vositachi tashkilotlarga shartnomalar, bitimlar va shunga o`xshash boshqa hujjatlarga muvofiq, tekinga beriladigan qaytirilmaydigan mahsulot namunalarining qiymati va shunga o`xshash boshqa harajatlar hamda bozordagi talab va taklifni, bozorga tovarlar chiqarishni kuzatish (marketing) harajatlari meoyor chegarasida va undan ortiq; yuqorida sanab o`tilmagan sotishlarning boshqa harajatlari.
Shuni qayd etish lozimki, «Harajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizom»ga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995 yil 04.04. dagi 17-02/28 sonli «Korxona va tashkilotlarning buxgalteriya hisobotidagi o`zgarishlar to`g`risida»gi qaroriga asosan korxona, birlashma va tashkilotlarning buxgalteriya hisoboti, moliyaviy hisobotiga, schetlar rejasiga baozi o`zgartirishlar kiritilgan. Jumladan, mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni hisobga olish tartibida ham o`zgarishlar mavjud. Ushbu harajatlar endilikda avvalgidek mahsulot to`la tannarxiga kiritiladi-gan ishlab chiqarishdan tashqari harajatlar sifatida yuritilmaydi, balki 26-
«Davr harajatlari» schetining 2b/1-Mahsulot sotish harajatlari subschetida yuritiladi. 26/1 schet tranzit schet hisoblanadi va unda oy oxirida qoldiq qolmaydi. Hisobot oyi davomida mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlar 26/1 schetining debetida yig`ib boriladi va buxgalteriyada Debet-26, Kredit-02, 13, 31, 50, 51, 52, 60, 70, 76 va xokazo yozuvlari qilinadi. Oy oxirida esa 2b-schetda yig`ilgan barcha harajat summalari schetning krediti orkali 80-«Foyda va zararlar» schetining debetiga o`tkazish bilan hisobdan chiqariladi. Mahsulot sotish bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni hisobga olish va hisobdan chiqarishni sintetik schetlarda quyidagicha aks ettirish mumkin:
Texnik nazorat bo`limi tomonidan qabul qilingan, Tayyor xolga keltirilgan mahsulotlar omborga topshiriladi. Bu jarayon ko`pchilik korxonalarda topshirish nakladnoyi yeki mahsulot topshirish vedomostida rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshiruvchi sex, topshirilish muddati, mahsulotning nomenklatura raqami, uning nomi, soni, reja tannarxi va tegishli moddiy javobgar shaxslarning imzosi ko`rsatiladi. Qabul hujjatlari asosida buxgalteriya mahsulot topshirish vedomostini yuritadi. Bajarilgan ish yeki xizmatlar qabul-topshirish akti bilan rasmiylashtiriladi. Omborlarda mahsulot harakatining miqdor ko`rsatkichlaridagi uchyoti varaqalarda yuritiladi. Varaqaga har bir kirim va chiqim hujjatlari asosida mahsulot-harakati bilan bog`liq operatsiyalar yozib boriladi.
Tayyor mahsulotning ombordagi uchyoti operativ buxgalteriya usuli bo`yicha tashkil qilinadi, yaoni har bir buyum nomenklatura raqamiga ombor materiallari uchyoti kartochkasi ochiladi (№M-17 shakli). Tayyor mahsulotning kelib tushishi va chetga berilishi bilanoq omborchi hujjatlar asosida ularning sonini kargochkalarga yozib qo`yadi (kirim, chikim) va har bir yozuvdan keyin qoldiq hisoblab qo`yiladi. Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun ombordan
hujjatlarni qabul qilib olishi kerak (qabul qilish - topshirish nakladnoylari, buyruq-nakladnoy, tovar-transport nakladnoylari). Ombor uchyotining to`g`ri yuritilganligi ombor uchyoti kartochkasiga buxgalterning imzo qo`yishi bilan tasdiklanadi. Moddiy javobgar shaxs ombor uchyoti kartochkalari asosida har oyda Tayyor mahsulot nomenklaturasi, o`lchov birligi soniga tayangan xolda Tayyor mahsulotning qoldiq uchyoti vedomostini to`ldiradi, Bu yerda hisob baholari bo`yicha qoldiqlar tak-sirovka qilinadi va buxgalteriya uchyoti maolumotlari (16- vedomostning 1-bo`limi) bilan solishtiriladi.
Mahsulot kirimi va chiqimi bilan bog`liq operatsiyalar rasmiylashtirilgan dastlabki hujjatlar ombor varaqalariga yezilgandan so`ng buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda hujjatlar tekshiriladi, guruhlanadi va ular asosida tegishli hisob registrlari tuziladi. Tayyor mahsulot harakatining pul shaklida ifodalangan uchyoti buxgalteriada yuritiladi. Bu hisob ombor uchyoti maolumotlari asosida yuritiladi.
Hisob-kitobning jurnal-order shaklida Tayyor mahsulotning analitik uchyoti 1b- vedomostda yuritiladi. Bu vedomost to`rtta bo`limdan iborat bo`lib, 1-bulim «Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati» deb nomlanadi, unda mahsulotning hisobot oyi boshlanishiga qoldig`i, omborga qabul qilingani, haridorlarga jo`natilgani va hisobot oyi oxiriga qoldig`i, hisobda qabul qilingan baxo hamda xaqiqiy tannarxda ko`rsatiladi. 2-bo`lim
«Jo`natilgan va sotilgan mahsulotlar» deb nomlanib, unda jo`natilgan mahsulotlarning analitik hisobi haridor korxonalar nomiga yezilgan har bir to`lov talabnomasi bo`yicha aloxida yuritiladi. 3-bo`lim «To`langan va to`lanmagan schetlar xaqida umumiy maolumotlar» deb nomlanib, unda jo`natilgan va sotilgan mahsulotlar to`g`risida umumiy maolumotlar ko`rsatiladi. 4-bo`limda soliq bo`yicha soliq idoralari bilan hisob-kitob maolumotlari keltiriladi.

«TAYYOR MAHSULOTNING PUL SHAKLIDAGI XARAKATI»

Ko`rsatkichlar	Baxosi bo`yicha	Tannarx bo`yicha	Yozuv uchun asos
Oy boshiga bo`lgan koldik	80000	71661	Avvalgi oy uchun 16- vedomost
Ishlab chiqarishgan qabul qilish	434200	430269	Hisobot oyi uchun mahsulot ishlab chiqarish vedomosti
Koldik bilan jami xaqikiy tannarxning hisob baxosiga nisbati, %	514200	506385 98,48	Hisoblash yo`li: 3 satr : 2 satr x 100= 506385x100
			—————— - 98,48 514200
Hisobot oyidagi ortib jo`natilgan mahsulot	439480	432800	Hisobot oyi uchun 1b- vedomostning 2-bo`limi
Oy oxiriga bo`lgan koldik	74720	73585	Hisoblash yo`li orkali

1b-vedomostning oylik jami summasi 11-jurnal-orderga ko`chiriladi. Bu jurnal-order ikki bo`limdan iborat bo`lib, 1-bo`limda Tayyor mahsulot, davr harajatlarining realizatsiya bilan bog`liq harajatlar subscheti, jo`natilgan tovarlar, sotish, haridorlar va buyurtmachilar bilan hisob- kitob schetlarining krediti bo`yicha yozuvlar keltiriladi. Bu jurnal-orderning ikkinchi bo`limida mahsulot sotish bo`yicha analitik hisob maolumotlari keltiriladi.

16-vedomost va 11-jurnal-order asosida tuziladigan tovarni sotish xaqidagi hisobotda quyidagi ko`rsatkichlar ko`rsatiladi: sotilgan mahsulotning reja ishlab chiqarish tannarxi, reja va xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxi o`rtasidagi farq. Davr harajatlarining realizatsiya bilan bog`liq harajatlar subscheti, soliq, sotishdan olingan mablag` va oxirgi moliyaviy natija, yaoni foyda yeki zarar summasi. Ushbu hisobot maolumotlari sotish rejasining bajarilishini tahlil va nazorat qilish, rejaga nisbagan davr harajatlarining ishlab chiqarishdan tashqari harajatlar subscheti tarkibi, mahsulot sotish assortimentining o`zgarishini, moliyaviy natijaga tag`sir qiluvchi faktlarni (sotish xajmi va boshq.) aniqlash imkoniyatini beradi.
Ombordan Tayyor mahsulot haridorlarga korxonaning sotiq bo`limi buyrug`iga asosan jo`natiladi. Mahsulotni sotish haridor korxonalar bilan tuzilgan shartnoma va jo`natish grafigiga
muvofiq, amalga oshiriladi.
Korxonaning moliya bo`limi yeki buxgalteriya (agar korxona shtatida moliya bo`limi ko`zda tutilmagan bo`lsa) haridor-korxona nomiga schet-to`lov-talabnoma hujjatini yozib, tovar sotuvchi korxonaga xizmat ko`rsatadigan bankka topshiradi.
To`lov-talabnoma mol yetkazib beruvchining schet-fakturaga mos ravishda ortib jo`natilgan mahsulot qiymati uchun haridorning hisob-kitob raqamidan pulni o`tkazib berishi to`g`risida bankga bergan buyrug`idir. Unda ortib jo`natilgan mahsulot qiymati va sotish bahosi, soni, assortimenti qayd qilinadi (bu xolatda schet-faktura albatta to`lov-talabnomasiga ilova qilinishi lozim).
Schet-faktura yeki to`lov-talabnomasining aloxida bo`lmasida tara va qadoqlash qiymati hamda haridor tomonidan to`lanadigan temiryo`l tarifi bo`yicha summa ko`rsatiladi. Baozida haridor tomonidan to`lanishi lozim bo`lgan temiryo`l tag`rifi bo`yicha summaga umumiy mahsulotning sotish bahosi qo`shib ko`rsatilishi mumkin. Qo`shilgan qiymatdan soliq summasi aloxida bo`limda ko`rsatiladi. Mol yetkazib beruvchi bilan haridor o`rtasida tuzilayetgan shartnoma vaqtida franko-joy to`g`risida to`xtalib o`tiladiki, bunda mahsulotni ortib jo`natish bilan bog`liq harajatlarni mol yetkazib beruvchi o`z zimmasiga oladi. Franko-joyning quyidagi turlari mavjud:

4. MAHSULOTNI CHIQARISHGA SARFLANGAN MATERIALLARNI NAZORAT QILISH.

Ishlab chiqarishda materiallarning sarflanishi ustidan nazorat olib borish - bu bir xil mahsulot ishlab chiqarishda sarflangan materiallarning xaqiqiy sonini ularning meoyorda ko`rsatilgan soni bilan taqqoslashdir. Bu o`rinda ular o`rtasidaga farq ortiqcha harajat yeki tejam bo`lishi mumkin. Materiallarning sarflanishi ustidan turli usullar yerdamida nazorat olib boriladi: hujjatlashtirish. inventar, partiya bo`yicha bichish va boshqalar.
Birinchi usul yerdamida materialning bir turini ikkinchi tur bilan almashtirilganda vujudga keladigan farq hisobga olinib, talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatda materialning meoyor bo`yicha sarflash soni va almashtirilgan materialning sarflanishi xususida har bir partiyasi bo`yicha aniqlanadi. Buning uchun bichish varaqasi yuritiladi. Unda ishlab chiqarish topshirigini bajarish uchun berilgan materialning xaqiqatan sarflanganligi ko`rsatiladi. Har bir bichish varaqasi bo`yicha material sarflash natijasi aniqlanadi.
Inventar usuli bo`yicha material sarflash natijasi hisobot oyi oxirida chiqarilmay, balki qolgan materialni inventarizatsiya qilish yo`li bilan aniqlanadi.
Sarflangan materialning xaqiqiy soni sexlarda ishlatilmay qolgan materiallarning hisobot oyi boshidagi qoldig`iga sarflash uchun olingan materialning sonini qo`shib, inventarizatsiya natijasida aniqlangan ishlatilmay qolgan materiallar sonini ayirish yo`li bilan aniqlanadi. So`ngra sarflangan materialning xaqiqiy soni meoyordagi son bilan solishtiriladi va o`rtadagi farq
aniqlanadi. Materialning meoyordagi sarfi ishlab chiqarilgan mahsulot sonini bitta mahsulotni ishlab chiqarish uchun belgilangan material meoyoriga ko`paytirish yo`li bilan aniqlanadi.
Material boyliklaridan to`g`ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo`lmagan materiallarning bor yeki yo`qligini tekshirib ko`rishi lozim. So`ngra bu xaqda yuqori tashkilotlarga (vazirlik yeki boshqarmalarga) maolum qilinadi. O`z navbatida yuqori tashkilot zarur bo`lmagan materiallarni kirim orderidan mavjud korxonalar o`rtasida qayta taqsimlaydi. Yuqori tashkilotlar tomonidan qayta taqsimlanmagan materiallarni korxona boshqa tashkilotlarga sotishi mumkin. Bunday operatsiyalarga quyidagicha buxgalteriya provodkalari tuziladi:

1. 
   Materialni haridorga jo`natish:
   

D-t-45-«Jo`natilgan tovarlar». K-t-10-«Materiallar» scheti.

2. 
   Sotish:
   

D-t-51-«Hisob-kitob scheti».
K-t-4b-«Mahsulot (ish, xizmat) realizatsiyasi» scheti.

3. 
   Sotishdan so`nggi buxgalteriya yozuvi:
   

D-t-4b-«Mahsulot (ish, xizmat) realizatsiyasi» scheti. K-t-45-«Jo`natilgan tovarlar».
Bu operatsiyalar schetlarda quyidagi ko`rinishda aks ettiriladi: D- 46 «Mahsulot realizatsiyasi»
K-45-«Jo`natilgan tovarlar»

6.TAYYOR MAHSULOTLAR SOTISHNI HISOBGA OLISH.

Omborlarda mahsulotning miqdor ko`rsatkichlaridagi uchyoti yuritiladi. Buning uchun mahsulotlarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaqalar ochiladi. Ular material harakati bilan bog`liq kirim va chikim operatsiyalari bo`yicha rasmiylashtirilgan boshlang`ich hujjatlar asosida to`ldiriladi va har bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilganidan keyin material qoldig`i aniqlanadi. Materiallarning ombordagi xaqikiy qoldig`i meoyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o`rtadaga farqdan taominot bo`limi xodimlari xabardor qilinadi.
Kirim va chiqim operatsiyalari bo`yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlang`ich hujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.
Materiallarning ombordagi uchyoti operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning moxiyati shundan iboratki, bunda materiallarning ombordaga uchyoti son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan
hisob materiallarning harakati bo`yicha omborda rasmiylashtirilgan boshlang`ich hujjatlardagi maolumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlang`ich hujjatlarning to`g`ri yoki noto`g`riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to`g`riligi ombor varaqalarining «nazorat» bo`limida imzo bilan tasdiklanadi. Hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob maolumotlari bilan taqqoslanadi. Buning uchun esa har bir ombor bo`yicha qoldiq vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig`i yoziladi va u pul ko`rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldig`ining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakati bo`yicha yuritiladigan 10-vedomost maolumotlari bilan solishtiriladi. Sonlarning to`g`ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobning to`g`riligidan dalolat beradi.
Operativ-buxgalteriya usulining afzalliklari quyidagilardan iborat:

1. 
   Buxgalteriyada materiallarning nomi va navlari bo`yicha uchyoti olib borilmaydi, bu narsa hisob ishlarini birmuncha kamaytiradi.
   
2. 
   Kirim va chiqim uchyoti bo`yicha ishlar hisobot oyi oxiriga to`planib qolmaydi.
   
3. 
   Omborlarda yuritiladigan hisobning muntazam tekshirib turilishi u yerda to`gri hisob olib borilishini taominlaydi.
   
4. 
   Buxgalteriyada materiallarning analitik uchyotini yuritish ixchamlashadi.
   

Materiallar harakati bo`yicha joylarda rasmiylashtirilgan boshlang`ich hujjatlar buxgalteriyaga belgilangan muddatda reestr asosida topshiriladi. Ular buxgalteriyada tekshiriladi va qayti ishlash uchun mashina-hisoblash stansiyalari yoki mashina-hisoblash byurolariga beriladi. Boshlang`ich hujjatlarni keyingi qayti ishlash jarayoni bir tomondan material uchyoti guruhi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish uchyoti xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun boshlang`ich hujjatlar, limit-zabor kartalari, talabnomalar, nakladnoylarning ikkinchi nusxasi tekshirilib, taksirovka qilingandan so`ng buxgalteriyaning material bo`limidan ishlab chiqarish bo`limiga beriladi.
Boshlang`ich hujjatlardagi maolumotlar to`plov vedomostlariga ko`chiriladi. Ushbu vedomost maolumotlari hisobot oyi oxirida har bir ombor bo`yicha oborot vedomosti tuzishda asos bo`lib hisoblanadi.
Mol yetkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida omborga qabul qilingan ishlab chiqarish zaxiralari qiymatiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiriladi:
D-t-10-«Materiallar» schyoti,
K-t-60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» scheti.
Qabul qilish vaqtida materiallar yetishmasa, u xolda kam chiqqan materialning sotib olinish
baxosiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t-bZ-«Daovolar yuzasidan hisob-kitoblar» scheti. K-t-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» scheti.
Yuborilgan materialning xaqikiy soni qabul qilinish vaqtida schet va boshqa mol yetkazib beruvchi korxonalar hujjatlarida ko`rsatilganidan ortiq bo`lsa, u xolda ko`p chiqqan material qiymatiga tegishli material schetlari debetlanib, «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» scheti kreditlanadi.
Balansda korxona sotib olgan materiallar zaxirasini va mol yetkazib beruvchilar bilan hisob- kitob ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish maqsadida hisobot oyining oxirida qiymati to`langan, lekin omborga kelib tushmagan materiallar qiymatiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- «Materiallar».
K-t- «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» schyoti.
Keyingi hisobot oyining birinchi kunidan ushbu buxgalteriya provodkasi qizil provodka tuzish yo`li bilan yo`qotiladi. Materiallar korxona omboriga qabul qilinganda ularning qiymati schyotlarda tegishli provodka tuzish bilan aks ettiriladi.
Sotib olingan materiallar bo`yicha mol yetkazib beruvchilar schetining to`lanishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiriladi:
D-t- 60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar». K-t- 51-«Hisob-kitob schyoti».
Hisob-kitobning jurnal-order shaklida qabul qilingan materiallar va mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob 6-jurnal-orderda yuritiladi. Unda sintetik va analitik hisob bir-biri bilan bog`langan xolda olib boriladi. Jurnal-orderga hisobot oyi davomida tegishli material schyotlarining debeti, «Mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar» schyotining krediti bo`yicha yozuvlar ombor kirim orderlari va mol yetkazib beruvchilar schetlari asosida yozib boriladi. Bankdan olingan korxona hisob-kitob schyotidan ko`chirma asosida u yoki bu mol yetkazib beruvchi korxona schyotining to`langanligi xaqida jurnal-orderga belgi qo`yib boriladi.
Sotib olingan ishlab chiqarish zaxiralari bo`yicha mol yetkazib beruvchilardan bo`lgan qarzning umumiy summasi hisobot oyining birinchi kunidagi qarz summasiga hisobot oyida sotib olingan materiallar uchun qarz summasini qo`shish va to`langan schyotlarning summasini olib tashlash yo`li bilan topiladi. Ushbu qarz balans tuzishda quyidagi uch ko`rsatkichga bo`linadi:

1. 
   To`lash muddati yetmagan qarz.
   
2. 
   To`lash muddati o`tib ketgan qarz.
   
3. 
   Xujjatlari olinmagan materiallar bo`yicha qarz.
   

Korxonaning o`zida tayerlangan va omborga qabul qilingan materiallarning xaqikiy
tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi: D-t- 10-«Materiallar».
K-t- 23-«Yordamchi ishlab chiqarishlar» schyoti.
Ombordan ishlab chiqarishga sarflash uchun berilgan materiallar qiymatiga esa quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- Ishlab chiqarish harajatlari schyotlari (20,23,25 va boshq.). K-t- «Materiallar» schyoti.
Materiallarning ishlab chiqarish harajatlari schetlarga ulgurji baxosi, shartnoma yeki reja tannarxi bo`yicha yezilgandan keyin ushbu schetlarga yana tegishli transport-tayerlov harajatlari yeki materiallarning xaqikiy tannarxi bilan reja tannarxi o`rtasidagi farq summasini ham yezish lozim. Transport-tayerlov harajatlari summasi ishlab chiqarishda sarflangan materiallar bilan ombordagi sarflanmay qolgan materiallar o`rtasida ularning ulgurji baxosiga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Buning uchun transport-tayerlov harajatlarining hamma materiallar ulgurji qiymatiga nisbatan o`rtacha foizi aniqlanadi. Sarflangan materiallar qiymatini topilgan o`rtacha foizga ko`paytirish yo`li bilan sarflangan materiallarga to`g`ri keladigan transport-tayerlov harajatlari summasi topiladi.
Korxona bo`limlari va sexlarida xo`jalik maqsadlari uchun sarflangan materiallarga to`g`ri keladigan transport-tayerlov harajatlarining summasi to`g`ridan-to`g`ri asosiy ishlab chiqarish schetiga yoziladi.
Hisob-kitobning jurnal-order shaklida mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji baxosi, shartnoma yeki reja tannarxi bo`yicha 10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1 jurnal-orderga yoziladi. Shuvday qilib, materiallar kirimi bo`yicha sintetik hisob 6-, sarflangan materiallarning sintetik uchyoti esa 10 va 10/1 jurnal-orderlarda olib boriladi. Buxgalteriyada sintetik hisobdan tashqari sexlar, omborlar, materiallar guruhlari bo`yicha analitik hisob yuritiladi.
Operativ-buxgalteriya (salg`dovoy) usuli qo`llanilmaydigan korxonalar buxgalteriyalarida materiallar pul va son ko`rsatkichlarida hisobga olinadi. Materiallar uchyoti operativ buxgalteriya usuli bo`yicha yuritiladigan korxonalar buxgalteriyasida esa pul o`lchovidagi sintetik schetlar material guruhlari va omborlar bo`yicha yuritiladi, Bunda omborda yuritiladigan materiallarning analitik uchyoti buxgalteriyada takrorlanmaydi.
Buxgalteriyada materiallarning sintetik uchyoti 10-vedomostda yuritiladi. Unda qabul qilingan, sarflangan materiallar summasi hamda hisobot oyining 1-kuniga va oxirgi qoldiq summasi omborlardagi material guruhlari bo`yicha ko`rsatiladi. Ushbu hisob registridagi hisobot oyining oxiriga materiallarning qoldiq summasi omborlardaga material qoldig`i maolumotlari bilan solishtiriladi. Maolumotlarning bir-biriga to`g`ri kelishi ombor va buxgalteriyada yuritilgan
hisobning to`g`riligini tasdiqlaydi.
ortib-tushirish ishlarining qiymati, temiryo`l tag`rifi va yetkazib berish harajatlari).
Narxning franko-ombor haridor turida mol yetkazib beruvchi ko`rsatilgan harajatlardan tashqari haridorning stansiyadagi ortib tushirish ishlari, uning ombordagi va omboriga yetkazib berish ishlari bo`yicha harajatlani to`laydi (koplaydi).
Bizning respublikamizda eng keng tarqalgan to`lov turi frankostansiya jo`natish hisoblanadi.
Xo`jalik shartnomasi - bu korxonalarning xo`jalik munosabatlari o`rnatish xaqidagi o`zaro kelishuvidir. Shartnoma tomonlar majburiyati va huquqdarini belgilovchi asosiy hujjat hisoblanadi. Yuz bergan sharoitni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan shartnoma shartla-ri ko`rib chiqilishi va ularga o`zgartirishlar kiritilishi mumkin. Agar korxona belgilangan nomenklaturadagi mahsulot jo`natish yuzasidan shartnoma shartlarini buzsa, u xolda ushbu korxona raxbarla-riga nisbatan jazo choralari qo`llaniladi. Demak, shartnoma bilan rasmiylashtirilgan har bir rejali buyurtma korxona xodimlari uchun bajarilishi shart bo`lgan qonundir. Bunday tartib ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, yuqori ish unumdorligiga erishishni taominlaydi.
Belgilangan muddatda mahsulot jo`natish rejasining bajarilmaganligi uchun jarima to`lash chorasi qo`llaniladi. Jarima miqdori mahsulot jo`natish shartlariga qarab aniqlanadi.
Mahsulot ombordan haridor-korxona vakili ishonchnomasi asosida jo`natiladi va bunday tovar transport nakladnoy hujjati bilan rasmiylashtiriladi. Baho preyskurantida taralar qiymatini to`lash tartibi, molni tashish bilan bog`liq bo`lgan transport harajatlarining kancha summasi molning ulgurji bahosiga qo`shilganligi ko`rsatiladi. Transport uchun harajatlarning mol sotuvchi korxona uchyotidan qancha qismi to`lanishi kerakligini bilish uchun «franko» atamasidan foydalaniladi. Amalda «molni qabul qilib olish stansiya franko», «molni jo`natish stansiya franko» baxolari qullaniladi, «Molni qabul qilib olish stansiya franko» bahosi tovarlarni tashish bilan bog`liq transport harajatlari mol sotuvchi korxona tomonidan to`lanishini bildiradi, chunki bu harajatlar tovarning ulgurji bahosida hisobga olingan. «Molni jo`natish stansiya franko» bahosi belgilangan stansiyagacha to`langan temiryo`l harajatlari to`lov-talabnomasida ko`rsatilgan bo`ladi va u haridor korxonalardan undirib olinadi. Haridor korxonalarga jo`natilgan tovarlar buxgalteriya uchyoti schetlar rejasidagi 45-«Jo`natilgan tovarlar» schetida hisobga olinadi.
Ombordan haridorlarga jo`natilgan tovar qiymatiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- 45-«Jo`natilgan tovarlar» scheti.
K-t- 40-«Tayyor mahsulot» scheti.
Jo`natilgan tovarlarning analitik uchyoti o`z vaqtida bank inkassasiga berilgan hisob-kitob hujjatlari bo`yicha, to`lash muddati yetgan va to`lash muddati yetmagan hisob-kitob hujjatlari bo`yicha aloxida hamda to`lashga qabul qilinmagan, masg`ul saqlashda bo`lgan jo`natilgan tovarlar aloxida hisobga olinadi.
Jo`natilgan tovarlar schetining debet tomonida jo`natilgan Tayyor mahsulotlar qiymatidan tashqari, chetga bajarilgan ish va xizmatlar qiymati, kapital qurilish bo`limi, ishlab chiqarishga taalluqli bo`lmagan ishlab chiqarish va xo`jaliklar uchun bajarilgan ish hamda xizmatlar qiymati, sotishga mo`ljallangan ortiqcha materiallar qiymati va boshqalar ham aks ettiriladi. Jo`natilgan tovarlar analitik uchyotida sanoat harakteridagi Tayyor mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar, yerdamchi qishloq, xo`jaligi mahsulotlari, sanoatga taalluqli bo`lmagan bajarilgan ish va xizmatlar, masg`ul saqlashga qabul qilingan mahsulotlar aloxida-aloxida hisob qilinadi. Mahsulot sotilgandan so`ng sotilgan mahsulot qiymati 45-schet kreditidan 46- schet debetiga yoziladi. Joriy hisobda jo`natilgan tovarlar reja tannarxi yeki ulgurji narxda baxolanishi mumkin. Korxona mablag`arining aylanish jarayoni mahsulot sotilishi bilan tugallanadi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgandek, korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardan biri bu tovar mahsulotining sotilish ko`rsatkichidir. Hisobot oyda mahsulot sotilishi bilan bog`liq, operatsiyalar bo`yicha sotilgan mahsulot turlarining soni, mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va sotilgan olingan moliyaviy natijani aniqlash buxgalteriya uchyotining muhim vazifasi
xisoblanadi.
Respublika Oliy Majlisining 1997 yil 24 apreldagi sessiyasida tasdiqdlangan va 1998 yil 1 yanvardan boshlab amalda qo`llash uchun tavsiya etilgan O`zbekiston Respublikasi Soliq, kodeksining 10- moddasiga va O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq kumitasining 1998 yil 4 yanvardagi 1998 yilda korxona va tashkilotlarni soliqka tortish tartibida o`zgartirishlar kiritish to`g`risidagi xatiga binoan ham yuridik shaxslar daromadlaridan oliyadigan soliq hisoblash usuliga ko`ra amalga oshiriladi. Bunga ko`ra korxona va muassasalar jo`natilgan mahsulot, bajarilganish va xizmatlar yuzasidan, ushbu mahsulot, ish va xizmatlar qiymatini to`langan vaqti hamda xaqiqatan pul kelib tushishidan kathiy nazar, jo`natilgan mahsulot, ish va xizmatlar qiymatidan davlat byudjetiga soliq hisoblashlari va uni buxgalteriya uchyotida o`sha hisobot davrida aks ettirishlari lozim. Demak, yuqorida aytilganlar asosida shunday xulosa chiqarish mumkinki, xozirgi xo`jalik yuritish sharoitida, 1998 yil 1 yanvardan boshlab korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar pulning qachon kelib tushishidan katoiy nazar ular haridor korxonalarga jo`natilgan vaqtdan boshlab realizatsiya qilingan deb hisoblanadi. Mahsulot (ish, xizma) sotish shu nom bilan ataluvchi 46-schetda hisobga olinadi.
«Mahsulot (ish, xizmat) sotish» schetining xususiyati shundan iboratki, uning debetida xaqiqiy harajatlar summasi, kreditida esa tushum summasi ko`rsatiladi va schet hisobot oyi oxirida «Foyda va zararlar» scheti bilan yepiladi, Bu xususiyat 46-schet oborotlari o`rtasidagi farq orqali korxona xo`jalik faoliyatining moliyaviy natijasini hisoblash imkonini beradi. Debet bo`yicha oborot summasining ko`pligi korxona faoliyati natijasidan zarar ko`rilganligini, kredit bo`yicha oborot summasining ko`pliga foyda olinganligini bildiradi.
Agar mahsulot (ish, xizmat)ni topshirish (jo`natish) realizatsiya qilindi deb hisoblangan vaqt bo`lib hisoblansa, unda 62-«Haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar» schetidan foydalaniladi. U aktiv schet bo`lib, uning qoldig`i buyurtmachiga topshirilgan, lekin puli to`lanmagan mahsulot, ish va xizmatning sotish bahosini hamda debet bo`yicha oborot - hisobot oyidagi topshirilgan mahsulot, ish va xizmatlarning jo`natish qiymatini, kredit bo`yicha oborot - hisobot oyida haridorlar tomonidan to`langan summani bildiradi.
Aloxida schetlarda asosiy vositalar (47-«Asosiy vositalarning sotish va boshqa ko`rinishdagi hisobdan chiqarishlar» scheti) hamda boshqa aktivlar (48-«Boshqa aktivlar sotish») sotish natijalari hisobga olinadi va aniqlanadi.
40, 45, 46, 47, 48, 62- schetlarning krediti bo`yicha oborotlarni va 45, 46-schetlarning analitik maolumotlarini aks ettirish uchun mo`ljallangan 11-jurnal-orderning sintetik ko`rsatkichlari asosida ortib jo`natish va realizatsiya uchyoti tashkil qilinadi. 11-jurnal-order 15 va 16-vedomostlarning analitik maolumotlari asosida to`ldiriladi. Shuni bilish muhimki, 45 va 4b-schetlarning analitik maolumotlari 11-jurnal-orderda haqjiy tannarx, hisob narxlari, takdim etilgan schet summalari bo`yicha va qo`shilgan qiymat solig`ini aks ettirish bilan oborotda nafaqat hisobot oyi uchun, balki yil boshidan bo`lgan xolda keltiriladi.
11-jurnal-orderning analitik maolumotlari bo`yicha foyda summasiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish.
K-80-«Foyda va zararlar»
D-40 «Tayyor mahsulot»
K-20 «Asosiy ishlab chiqarish»
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish» K-40 «Tayyor mahsulot»
D-62 «Haridor va byurtmachiliar bilan hisob kitoblar» K-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish.
D-51-«Hisob kitob scheti»
K-62 «Haridor va byurtmachiliar bilan hisob kitoblar» D-80-«Foyda va zararlar»
K-26 «Davr harajatlari»
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish. K-80-«Foyda va zararlar»
Dastgox ishlab chiqaradigan zavod bo`yicha 199 yilning dekabr oyi uchun 11-jurnal-order

Schet krediti Schet debeti	40	45	46	68	Jami
45-«Jo`natilgan tovarlar» 4b-«Mahsulot (ish, xizmat) sotish» 51-«Hisob-kitob scheti»	432800				432800
		442940			442940
		9600	565300	160972	735872
Jami	432800	452540	565300	160972	1611612