Microsoft Word Сопорбоева Севара бми

 

 

 

 

---

36 

 

III.BOBSHARQ MUTAFFAKIRLARI IJODIDA EKOLOGIK 

TARBIYAGA OID QARASHLARNING XOZIRGI DAVR UCHUN 

AHAMIYATI . 

3.1. Sharq  mutafakkirlari ijodida ekologik qarashlarni ta’lim jarayonida  

o’rgatishning  amaliy  ahamiyati. 

Xorazmda  miloddan  oldingi  I  ming    yillikda mavjud  bo‘lgan  Zardushtiylik 

e’tikodida  ajdodlarimizning  tabiatga  bo‘lgan  munosabati  o‘ta  oliy  darajadagi 

xurmatga  ega  ekanligini  bugungi  kunga  kelib,  (oradan  3  ming  yil  o‘tib)  ekologik 

inqirozlar  tufayli  insoniyat  xalokat  yoqasiga  kelib  qolgan  bir  sharoitda  esga 

olyapmiz.  Yangi  davrda  yevropada  tabiatni  insoniyatga  bo‘ysundirish  g’oyalari 

hukm  surganini  eslasak  ajdodlarimiz  naqadar  kuchli  bilim  salohiyatga  ega 

bo‘lganligiga  yana  bir  bor  amin  bo‘lamiz.  Yunonistonlik  buyuk  olim  Gippokrat 

o‘zigacha  bo‘lganma’lumotlarni  jamlab  ,  tabobot  bilan  shug’ullanuvchilar  uchun 

axloqiy-  tibbiy  qonun  qoidalardan  iborat  qasamiyod  matnini  ishlab  chiqqandi, 

vaholangki  adolat  bilan  aytish  joizki  «Gippokrat  qasamiyodi»dan  bir  necha  asr 

oldin  «Avesto»ning  «Vandidod»  qismida  «Tabiblar  qasamiyodi»  berilgan. 

«Avesto»da  odam  anatomiyasi  va  fiziologiyasi  xaqida  ma’lumot  berilib,  inson 

tanasi  8  qismdan  (suyak,  go‘shti,  yog’,  miya  moddasi,  tomirlar,  qon,  jigar    va 

urug') dan  iborat bo‘ladi»  deb  ko’rsatilgan.  Qon  tomirlari  uch  xil  deyiladi:  «Qizil 

(sog’lom)  qon oquvchi,  qora (nosog’lom)  qon  oquvchi, oq qon  oquvchi yoki  qon 

oqmaydigan».  Bu  yerda  uchinchi  qon  tomiri  deyilganda    nerv  (asab)  tolalari 

nazarda  tutilgan  bo‘lsa  kerak.  Chunki  «Vandidod»  da  «hayot  shu  uchinchi  qon 

tomiri  bilan  bog’liq  »  deyiladi«Avesto»da  ekologik  tarbiya  masalalariga,  ya’ni 

tabiatni, yer, suv, daraxt, o‘simlik, jonivorlarni e’zozlashga, yerni ishlab sug’orib, 

bog’  –  rog’  ekinzor  qilishga  ,  chorvani  ayniqsa,  yilqichilikni  yo’lga  qo‘yishga, 

suvni muqaddas tutishga aloxida e’tibor berilgan 

Ekologik  qonun  qoidalarga  ko‘ra  to’rt  narsa  yer,  olov,  suv,  havoni 

ifloslantirish  qattik  gunoxligi  qayta-  qayta  uqtiriladi.  Ko‘cha  eshigi  yonida  axlat 

to’plab  qo‘ygan  xonadon  soxibiga  jamoa  oqsoqolining  hukmi  bilan  25  qamchi, 

---

37 

 

xovuz  yoki  chashmadan  nopok  idish  bilan  suv  olgan  shaxsga  5  qamchi  urilgan. 

Anhor  yoki  ariq  bo‘ylarida  mol boqish  , otlarni  bog’lash ruxsat  etilmagan,  quduk 

va hovuz suvlarini iflos qilganlarga kata jarima solingan. Bundan tashqari ichimlik 

suvi manbalari soxillariga mevali daraxt o‘tqazish ham odamlarning, hususan yosh 

avlod  sog’lig’ini  saqlashda,  har  –  xil  kasalliklarning  oldini  olishda  muxim 

omillardan  hisoblangan.Shunday  qilib  «Avesto»  dagi  tibbiyot  va  atrof  muhitni 

saqlash  to‘risidagi  fikrlar  hozirgi  davrda  oradan  3  ming  yil  o‘tib  ham  o‘z 

ahamiyatini  yo‘qotmay,  balki,  bugungi  kunga  kelib    mintaqamizda  eng  og’ir 

falokat darajasiga  etishga  ulgirgan  Orol  muammosi    va boshqalar tufayli  mintaqa 

davlatlarining  asosan  O‘zbekistonning    ijtimoiy  –  iqtisodiy    hayotiga  to‘sqinlik 

qilib  turganiga  e’tibor  qaratsak    ajdodlarimizning    aql  zakosiga  yana  bir  bor  tan 

beramiz.Amudaryo  oqimining  o‘zgarishi  bilan  Xiva  vohasidagi  madaniy 

maydonning  qadimgi  Xorazm  maydoniga  nisbatan  Amudaryoning  oqimini 

o‘zgarishi  bilan kengayish  yoki  kamayish  tomonlarini aniqlab  ko‘rsatish  masalasi 

ham  qo‘yiladi.  Zero  Amudaryoning  qadimgi  o‘zan  qoldiqlari,  unga  nisbatan 

hozirgi  kunda  suvsiz  dashtga  aylangan    qadimgi  qal’alar  harobalarini  tekshirish 

lozim deb hisoblaydi. 

Ya.  G’ulomov  «Xorazm  kabi  asosiy  farovonligi  sug’orma  dehqonchilik 

qilish  bilan  bog’liq  bo‘lgan  mamlakat  irrigatsiyaga  g’amxo‘rlik  qilish  davlat  ishi 

edi»  deb  haqiqatdan  ham  Xorazmiqtisodiy  hayotini,  ayniqsa  sug’orish  ishlariga 

bevosita  bog’liq  ekanligini  to‘g’ri  talqin  etadi.  Yangi  kanallar  qazish,  Yangi 

yerlarni  o‘zlashtirish,  sug’orish  ishlarini  kengaytirish  kabi  masalalar  xonliknng 

iqtisodiy  hayotini  va  siyosiy  mavqeini  belgilashda  asosiy  omillardan  biri  edi. 

Anushaxon  (1664  -  1686) Xorazm  hukmronlik  qilgan  davrlarida  sug’orish  ishlari 

bo‘yicha  ham  kata  ishlarni  amalga  oshirgan.  «Anushaxon  ayyomi  davlatida 

Kolning  suvi  qurib,  eli  buzildi.  Xonalarga  yetti  gumbazning  shimolida  qal’ai 

muazzam (Qiyot) ni ta’mir qilib berdi va bir ariq yordurib, Oq qal’aga yetkazdi va  

Yormish  laqab  berdi».  1846  –  1847  yili  Muhammad  Aminxon  Ko‘hna  Urganch 

yaqinida  qurilgan  bog’dan  chiqib  Sharqiroviq  daryosini  bog’latib,  atrofga  suv 

chiqarish maqsadida daryo tarafga bord. Shu yili ko‘hna Urganch atrofiga ham suv 

---

38 

 

chiqarildi.Sharqda  dehqonchilik    suniy  sug’orishga  bog’liq  bo‘lgani,  u  ishlab 

chiqarishning  asosi,madaniyat  tayanchi  ekanligi  va  shuning  bilan  birga  hukmron 

sinflar qo’lida ezish quroli bo‘lib kelganligi ko‘rinib turadi. 

Suvdan  hukmronlik  quroli  sifatida  foydalanish  siyosati  Gerododdan  tortib 

so‘ngi  o‘zbek  xonlari  davrigacha  davom  etib  kelgan.    Munis  o‘z  asaridaXiva 

xonligining  iqtisodiyotining    asosini  sug’orish  tizimiga  asoslangan  dehqonchilik, 

baliqchilik,  hunarmandchilik  tashkil  qilgan.  Xududda  Sulton  Uvays  tog’ 

tizmasidan  boshqa  tog’lari  bo‘lmaganidan  bu  yerda  metallurgiya  sanoatining 

rivojlanishiga  to‘sqinlik  qilardi.  Bu  esa    qora  va  rangli  metallarning  chetdan 

keltirilishi evaziga Amudaryodan kata kanallar qazilishiga, Xorazm dehqoni uzoq 

va mashaqatli mehnat qilishiga, majbur qilardi. Lekin XVI – XX asrlargacha Xiva 

xonligi  aholisi  nisbatan  kamligi  va  tabiiy  muhitga  nisbatan  inson  ta’siri  kamligi 

ekologik  jarayonlarga  keskin  ta’sir  qila  olmagan.  Mutaxassislar  fikricha, 

O‘zbekiston  hududida  tabiatni  huquqiy  muhofaza  qilishning  tarixiy  bosqichlarini 

keskin  chegaralash  kerak  emas,  aksincha,  ularni  ajratishda  insonlarni  tabiatga 

nisbatan  qanday  munosabat  shaklida  va  davlatning  ekologik  siyosatiga  bog’liqligi 

asosiy tasniflash mezoni bo‘lishi maqsadga muvofiqdir: 

Global  ekologik  inqiroz  sharoitda  o‘tgan  davrlarda  insoniyat  xo‘jalik 

faoliyatining  atrof-muhitga  ta’sirining  oqibatlarini  o‘rganish  tarix  fanining  asosiy 

vazifalaridan  biriga  aylandi.  Bu  yo‘nalishda  olib  boriladigan  tadqiqotlar  o‘tgan 

tarixiy  davrlardagi  ekologik  inqirozlarni  o‘rganish  bilan  birga,  insoniyat  va  tabiat 

o‘rtasidagi  qarama-qarshilikning  asosiy  negizlari  va  evolyusiyasi  haqidagi  tarixiy 

bilimlarga  ega  bo‘lish  imkoniyatini  beradi.  Mutaxassislar  XXI  asr  boshidayoq, 

hozirgi  davrni  atrof-muhitning  yuz  yilligi  deb  atay  boshladilar.  Hozirgi  global 

ekologik inqiroz 2 ta asosdan iborat:  

1.  Millionlab,  o‘simlik  va  hayvonot  olami  bioxilma-xilligining,  minglab 

ekosistemalarning yo‘qolib borishi omili bo‘lsa,  

2. Insoniyat havfsizligiga taxdidning  kuchayib borishidir. Aynan mana shu 

jarayon,  garchand  barchani  umumiy  maqsad  “Kurrai  zaminda  insoniyatni  asrab 

qolish” yo‘lida birlashishiga ta’sir qilsada,  global ekologik muammolar yuzasidan 

---

39 

 

olib  borilgan  tabiiy,  texnik,  ijtimoiy-gumanitar  izlanishlar  orasidan,  XX  asrning 

ikkinchi yarmidan boshlab, tarixiy bilimlar muhim ro’l o‘ynay boshladi. Bu birinchi 

navbatda 

“Inson-tabiat” 

tizimidagi 

munosabatlarning 

(hususan, 

qarama-

qarshiliklarning)  negizi  va  evolyusiyasining  aynan  tarixiy  tadqiqotlar  obektiga 

aylanganligi  bilan  izohlanadi.  XX  asrning  ikkinchi  yarmida  ekologik 

muammolarning  keskinlashishi,  60-yillardan  boshlab  tarix  fanining  tabiiy  fanlar 

bilan o‘zaro ta’sirining faollashishiga turtki berdi. 

 Bu hamkorliklar esa o‘z navbatida atrof-muhit tarixi bilan shug’ullanuvchi 

qator  ilmiy  jamiyatlarning  shakllanishida  (Amerika  atrof-muhit  tarixi  jamiyati-

American  Society  for  Environmental  Hictory,  1977;  Evropa  atrof-muhit  tarixi 

jamiyati-Europen Society for Environmental Hictory, 1999;), atrof-muhitning holati 

va  uni  asrash  hamda  sog’lomlashtirishning  mintaqaviy  va  hududiy  muammolariga 

bag’ishlangan  ko‘plab  nashrlarda  o‘z  aksini  topdi.  Asrimizning  dastlabki 

yillaridayoq  tabiiy resurslardan  keng  qamrovli foydalanish  yo‘lida  tabiatning yirik 

kuchlarini  inson  izmiga  solish  mo‘ljali  hatto  tabiatni  muhofaza  qilish  borasidagi 

nazariy  qarashlarini  ham  chalg’itdi  va    XX  asrning  2-yarmidan  ekologik 

o‘zgarishga  albatta  tadqiqotchilar  doirasining  kengayish,  ilmiy  tadqiqot  faoliyati 

tematikasining kengayishi ilmiy va ilmiy ommabop nashrlar soni va mazmunining 

sezilarli o‘sishiga ta’sir ko‘rsatdi.