Microsoft Word safety(eng, rus, uz). doc

 
va portlashining quyi chegara miqdori 
65 g/m
3
dan past bo‘lganda portlashga xavfli
 
xisoblanadi. 
Bundan tashqari chang yonuvchanligi va 
portlashga moyilligi bo‘yicha 4-ta sinfga bo‘linadi, 
ya’ni portlash xavfi bo‘yicha ikkita sinfga:
1-sinf: qo‘yi portlash chegara miqdori 15 g/m
3
gacha bo‘lgan portlovchi changlar; 
2-sinf: qo‘yi portlash chegara miqdori 15 g/m
3
dan yuqori bo‘lgan portlovchi changlar.
Hamda alangalanib yonish bo‘yicha ikkita sinfga 
bo‘linadi: 

---

462 
3-sinf: alangalanish harorati 250
0
Cgacha bo‘lgan 
yonuvchi changlar; 
4-sinf: alangalanish harorati 250
0
Cdan yuqori 
bo‘lgan yonuvchi changlar.
Ba’zi yonuvchi changlarning yonish va portlash 
quyi chegara miqdori quyidagicha. Masalan, un 
changi- 30 g/m
3
, kraxmal changi- 40 g/m
3
, paxta 
changi 65 g/m
3
dan yuqori,
yog‘och changi- 67 g/m
3
, 
tamaki changi- 68 g/m
3
,
tosh ko’mir changi-114 g/m
3 
yonuvchilarga, kanifol changi- 5 g/m
3
, oltingugurt 
changi- 2,3 g/m
3
, shakar changi - 8,9 g/m
3
va 
boshqalar portlovchilarga misol bo‘ladi. 
Changlarni 
yuqori 
miqdroiy 
alangalanish 
chegaralari odatda etarli darajada baland bo‘lganligi 
sababli, ishlab chiqarish sharoitida ularga etishib 
bo‘lmaydi. Yonuvchi suyuqliklarning yonish xavfi, 
odatda ularning harorat ko‘rsatkichlari, kimyoviy 
tarkibi hamda bug‘lanish xususiyatlari bilan 
belgilanadi. Ba’zi engil alangalanuvchi suyuqliklarni 
chaqnab portlashiga tashqi muhit haroratining 
ko‘tarilishi sabab bo‘lishi mumkin. Yonuvchi suyuq 

---

463 
moddalarni 
o‘rab 
turgan 
muhit 
haroratining 
ko‘tarilishi tufayli, ularning sirtida yonuvchi bug‘lar 
yig‘ilib qolishi va tashqi issiqlik manbai ta’sirida, 
alangalanmasdan portlashga moyil bo‘lgan holat 
yuzaga kelishi mumkin. Ana shu holatni yuzaga 
keltiruvchi eng kichik harorat, chaqnash harorati deb 
qabul qilingan. 
Suyuqliklarning yonuvchanlik darajasi ularning 
chaqnash haroratiga qarab belgilanadi va ikki toifaga 
bo‘linadi. Ya’ni, chaqnash harorati 61
o
Cdan past 
bo‘lgan suyuqliklar engil alangalanuvchi va yuqori 
bo‘lganlari esa engil yonuvchi suyuqliklar turkumiga 
kiritilgan. Ishlab chiqarishda, harorati chaqnash 
haroratidan yuqori bo‘lgan muhitlarda, bu turdagi 
suyuqliklarni qo‘llanilishi xavfli hisoblanadi. Davlat 
xavfsizlik 
me’zonida 
ba’zi 
engil 
yonuvchi 
suyuqliklarning chaqnash harorati quyidagicha 
berilgan: Atseton-1,8
0
C, benzol-15
0
C, benzin- 50
0
C, 
solyarka –38
0
C, kerosin –28
0
C, skipidar –34
0
C, 
toluol-6
0
C, ksilol –23
0
C, motor yonilg‘isi-70
0
C va 
boshqalar.

---

464 
Ormandi va Grevenlar tajribalarga tayangan 
holda, har qanday yonuvchan suyuqliklarning xavfli 
chaqnash harorati ularni qaynash harorati bilan 
bog‘liqligini quyidagicha ifoda etishni taklif etganlar. 
T
chaq
=0,736 T
qay
(5.5) 
Masalan, 
benzolni 
qaynash 
harorati 
t
q
=+80,1
o
Cbo’lsa, uning absolyut qaynash harorati 
T
qay 
=273+80=353
o
K ga teng bo‘ladi. Chaqnash 
haroratining 
mutloq 
qiymati 
bolsa
T
chaq
=353·0,736=260
o
K yoki
t
chaq
=260−273=−13
o
C 
bo’ladi. 
Bug‘larda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
bosimni Tornton formulasi orqali aniqlab chaqnash 
haroratini topish mumkin
P
ch
= P
u 
/[1+ (N-1) 4,76] (5.6) 
bunda P
ch
- bug‘ning chaqnash haroratiga xos 
bosimi, mm.sm.ust; 

---

465 
P
u
- bug‘ va havo aralashmasining umumiy 
bosimi, mm.sm.ust; 
N-1 g/mol. yonuvchi suyuqlikni yonishi uchun 
zarur bo‘lgan kislorodning atomlar soni. 
Masalan, 
ma’lumki 
havoning 
bosimi 
750mm.sm.ust. teng bo‘lganda, benzol – С
6
N
6
ni 
havoda yonishini quyidagicha kechadi:
С
6
N
6 
+7,5O
2 
+ 79/21·7,5N
2 
+ 6СO
2 
+ 3N
2
O + 
79/21·7,5N
2
, 
bundan ko‘rinib turibtiki N=15. Demak,
P
ch
= P
u 
/[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-
1)4,76)=11mm.sm.ust.ga teng bo‘ladi. 
Benzol bug‘larini bunday bosimni hosil 
bo‘lishiga sabab bo‘ladigan chaqnash harorati t
ch