Microsoft Word O'quv qo'llanma

84 – rasm. Mexanik harakat qilayotgan 2 ta avtobus. 
Agarda bu jarayonni sistema deb qarasak, uning elementlari: 1-avtobus, 2-
avtobus, inersial sanoq sistema va sistemaga ta’sir etuvchi kuchlar: avtobusning 
tortish kuchi-F
T
, og‘irlik kuchi-P, ishqalanish kuchi-F
ish
, havoning qarshilik kuchi-
F
h
Yerning reaksiya kuchi-N lar hisoblanadi va hokazolar. 
Ushbu sistemaning sanab o‘tilgan elementlari soni to‘liq emas, biz ushbu 
misolda bir qator muhim bo‘lmagan elementlarni e’tiborga olmadik, bular 
atmosfera bosimi, havoning namligi va harorati, Yerning elektr va magnit 
maydonlari, avtobuslar harakatlanayotgan yo‘lning holati (ho‘l yoki quruqligi, Yer 
sharining noinersial sanoq sistema ekanligi, Yerning Quyosh atrofidagi va o‘z o‘qi 
atrofidagi aylanma harakati va h.k.) .
Endi avtobuslarning nisbiy tezliklari to‘g‘risida to‘xtaylik. Agar ikkala 
avtobus qarama-qarshi tomonga harakatlanayotgan bo‘lsa ularning nisbiy tezliklari 
Galiley almashtirishlariga asosan qo‘shiladi. 
1
2
n
  
 
. 
Agar avtobuslar bir tomonga turlicha tezlik bilan harakatlanayotgan bo‘lsa 
ularning nisbiy tezligi tezliklar ayirmasiga teng bo‘ladi. 
1
2
n
  
 
. Relyativistik hol uchun nisbiy tezlik 
2
2
1
2
1
/
1
c
н








munosabat orqali 
aniqlanadi. 
Agar ikkalasi bir yo‘nalishda bir xil tezlik bilan (
1
2
 

) harakatlanayotgan 
bo‘lsa, ularnig nisbiy tezligi 
0
n


ga teng bo‘ladi. 
F
T 
N 
F
k 
P 
0 
F
k
N 
F
T 
V1
P 
V
2 
Х

---

212
Harakatning 
nisbiyligi 
bilan kundalik turmushda ham, tabiat hodisalari va 
turli-tuman fizik jarayonlarda ham duch kelish mumkin. Ammo barcha hollar 
uchun umumiy bo‘lgan nisbiylik prinsipi yotadi. Bu prinsipni to‘g‘ri tushunish va 
uning mohiyatiga yetish, barcha fizik hodisalar to‘g‘risida o‘quvchilarda to‘g‘ri 
mulohaza yuritishga olib keladi. Agar mexanika bo‘limida Galileyning nisbiylik 
prinsipi to‘liq o‘zlashtirilmasa keyinchalik Eynshteyn tomonidan kashf etilgan 
maxsus va umumiy nisbiylik nazariyasi (elektrodinamik hodisalar uchun) ham 
tushunarli bo‘lmaydi. Shu sababli, mexanik harakatning nisbiylik prinsipini 
sistemali yondashuv usuli yordamida keng va har tomonlama chuqur o‘rganish 
zarurati tug‘iladi. Bu usul bilan maktab ma’ruzasini, suhbat darslarini ham olib 
borish mumkin. Yana bir misol: 
Mexanikaning kinematika bo‘limi moddiy 
nuqta modeli asosida o‘rganiladi, ya’ni mexanik harakat qilayotgan jismning 
o‘lchami qaralayotgan sharoitda e’tiborga olinmaydi. Bu metodik jihatdan 
to‘g‘rimikan? O‘quvchini real sharoitdan chetlatish emasmi, o‘quvchilarda 
mavhum tushunchalar yuzaga kelmasmikan degan savol tug‘iladi. Bu albatta haqli 
e’tiroz, ammo moddiy nuqta modelini kiritmasak, ba’zi masalalarni o‘rganishda bir 
qator chalkashliklar kelib chiqadi. 
Chunki moddiy nuqta tushunchasi elektr bo‘limida (nuqtaviy zaryad) ham, 
butun olam tortishish qonunini o‘tganda ham qo‘llaniladi. Shuningdek moddiy 
nuqta tushunchasi makroskopik jismlardan tashqari mikro olamda (atom va yadro)
kechadigan jarayonlarda ham qo‘llaniladi. 
Masalan, 
yadro o‘lchami 10
-13
sm bo‘lsa, undan birinchi Bor orbitasida 
joylashgan elektrongacha bo‘lgan masofa r=0,5

10
-8 
sm, demak ushbu sharoitda 
ham yadro va elektronlarni moddiy nuqta deb qarash mumkin. 
Demak, har bir fizik hodisa yoki kattaliklarni sistemali yondashuv orqali 
o‘rganish olamning tuzilishi to‘g‘risida o‘quvchilarga chuqur va mukammal bilim 
berishga erishiladi. Fizikadan og‘zaki dars turlarida sistemali yondashuv usuli 
orqali o‘quvchilar bilimini bir sistemaga keltirish, mavzuga qiziqishini va darsning 
samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Ikkinchidan sistemali yondashuv usuli 

---

213
yordamida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, har bir masalaga ijodiy yondashuv kabi 
ko‘nikma va malakani shakllantirishga ham erishiladi.