Microsoft Word O'quv qo'llanma

sinergetika
deb nom olgan yangi ilmiy yo‘nalish shakllandi. 
Uning asoschilari Germaniyaning Shtutgart universiteti professori German Xaken va 
Belgiyalik professor Nobel mukofotining sovrindori Ilya Prigojinlar hisoblanadi. 
1973 yilda murakkab tizimlarni o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi xalqaro 
konferensiyada G.Xaken o‘z ma’ruzasida yangi yo‘nalishni 
sinergetika
deb atash 
taklifini kiritgan. 
«Sinergetika» grekcha 
“sunergeia”
so‘zidan kelib chiqgan bo‘lib, u 
“hamdo‘stlik”, “hamkorlik”
ma’nolarini anglatadi. 
Zamonaviy fanda fizik, kimyoviy, biologik, sotsial shakllarda qaror topgan 
ob’ektiv olamning ochiq, turg‘unsiz, murakkab tizimlardan iborat ekanligi isbotlandi. 
Ularning o‘zini o‘zi strukturaga keltirish, o‘zini o‘zi qaror toptirishi, o‘zini o‘zi 
rivojlantirishi kabi xususiyatlari ham kashf etildi.
Xaos va tartib, o‘tuvchi jarayonlar, fraktallar va nochiziqliliklar to‘g‘risidagi 
bilimlar majmuasi sinergetika deb yuritiladi, hamda u turli obraz, dalillar, xaos 
to‘g‘risidagi tassavurlar, tartiblik, kogerentlik, tabiatdagi, jamiyatdagi, ma’naviy 

---

270
olamdagi o‘tuvchi va kooperativ jarayonlardan kelib chiquvchi, ham nazariya, ham 
ta’limot, ham fan, ham dunyoqarash sifatida tushuniladi. 
Falsafiy lug‘atlarda sinergetikaga xilma-xil ta’riflar berilgan. Quyida ularning 
ba’zilarini keltiramiz. 
Sinergetika – o‘zini-o‘zi tashkil etishlarning zamonaviy 
nazariyasi, o‘zini-o‘zi tashkil etish, nochiziqlilik, muvozanatsizlik, global 
evolyutsiyalar, “xaos orqali tartib” ning namoyon bo‘lishi kabi jarayonlarini 
o‘rganish (I.Prigojin
) 
 bifurkatsiya o‘zgarishlari, vaqtning qaytmasligi, 
evolyutsiya jarayonlarining poydevori bilan bog‘liq yangi dunyoqarash”
sifatida 
bayon qilingan.
Sinergetika XX asrning 70 yillarida paydo bo‘lgan “ilmiy tadqiqotlarning 
fanlararo yo‘nalishi” bo‘lib, o‘zining bosh vazifasi deb tabiati turli xil: fizik, ximik, 
biologik, texnik, iqtisodiy, sotsial sistemalarda o‘zini–o‘zi tashkil etish jarayonlari 
zaminida yotuvchi umumiy qonuniyatlar va tamoyillarni bilish va anglashdan 
iboratdir.
 
Sinergetika – mustaqil ilmiy predmet bo‘lmasada, ammo yangi fanlararo ilmiy 
yo‘nalish hisoblanadi. 
Sinergetika bu zamonaviy fizikaning (qaytmas jarayonlar termodinamikasi 
qonunlari) , kibernetikaning (o‘z-o‘zini boshqarish) , lazerlar fizikasining (o‘z-o‘zini 
tashkillashtirish) , fanlararo integratsiyasi natijasida yuzaga keldi.
Keyinchalik bu jarayon kimyoda Belousov va Jabotinskiy tomonidan 
avtoto‘lqinlarning ochilishi, Benar va Reley tomonidan suyuqliklarda o‘tkazilgan 
tajribalar natijasida temperatura gradienti hosil qilinganda murakkab tartibli 
noturg‘un strukturalarning paydo bo‘lganligi tajribalarda isbot etildi. 
Darvinning evolyuion nazariyasi bilan termodinamikaning ikkinchi qonuni 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik bitta umumiy qonuniyatning turli xil ko‘rinishi ekanligi 
isbot etildi. SHu bilan birga matematikaning bir jinsli bo‘lmagan differensial 
tenglamalari orqali uni ifodalash mumkin ekanligi A.Puankare, R.Tom, A.Arnold va 
boshqa olimlar tomonidan ko‘rsatib berildi. 
Bundan tashqari sinergetika doirasida turli maxsus fanlarning kooperatsiyasi 
yuz beradi. 

---

271
Sinergetikaning maqsadi – tabiatshunoslikning turli sohalarida hamda 
sotsiologiya va hattoki lingvistikada ham umumiy g‘oyalar, umumiy uslublar va 
umumiy qonuniyatlarni ochib berishdan iboratdir. 
G.Xaken tomonidan sinergetikaga berilgan ta’rifga ko‘ra, sinergetika –