Microsoft Word O'quv qo'llanma

Dissipativ struktura
(lotincha 
dissipatio 
— sochilmoq, tarqalmoq ma’nolarini 
anglatadi) — bu holati termodinamik muvozanatdan uzoqlashgan ochiq sistema. 
Bunday nomuvozanatli muhitda paydo bo‘ladigan turg‘un holat, tashqaridan kelgan 
energiyaning dissipatsiyasi (tarqalishi) sababli yuzaga keladi. Dissipativ struktura bu 
spontan ravishda murakkab xaotik strukturaning paydo bo‘lishidir. Bunga Benar 
yacheykasini misol sifatida keltirish mumkin.
119 – rasm. Benar yacheykasi 
Shuningdek, murakkab fluktuatsiya sifatida – lazer, Belousov, Jabotinskiy 
reaksiyalarini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Bu atamani ilmiy muomalaga ilk 
bor I.Prigojin kiritgan. Dissipativ jarayonlar deb yozadi I.Prigojin, turg‘unlikka olib 
kelmasa-da lekin ular dissipativ strukturalarning shakllanishiga mos jarayonlarni olib 
kelib, ularning bir-birini kompensatsiya qilishi hisobiga sistemada turg‘unlikni 
yuzaga keltiradi. 
Dinamik xaos
— bu asosan, murakkab sistemaga xos bo‘lgan xaos–xaotik 
hatti–harakat, sistemaning evolyusion taraqqiyoti mutloq darajada determinizm 
qonunidan kelib chiqishini yoqlab chiquvchi tushuncha deterministik yoki dinamik 
xaos deb ataladi. 
Attraktor 
(inglizcha 
to attract
- so‘zidan olingan bo‘lib, 
jalb etish, tortish 
ma’nolarini anglatadi) — bu sistema “traektoriyalari”ning bir nuqtaga tortilishini 
anglatadi. Attraktor deb vaqt o‘tishi bilan dinamik sistema intiladigan harakat rejimi 
va tartibotiga aytiladi. Attraktor o‘zining turlicha ko‘rinishdagi murakkab xarakteri 
bilan ajralib turadi. Ya’ni dinamik sistema fazoviy makondagi ko‘p nuqtalar turli 

---

275
ko‘rinishdagi attraktorlarga qarab intiladi. Bu jarayonda agar bu nuqtalar traektorial 
attraktorga yaqin kelgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan u bu maydonni tark etaolmaydi. 
Shuning uchun ham ular bu attraktorga borgan sari yaqinlashadi. Biroq, bu jarayon 
hamma attraktorlarda bir xil kechmaydi. Attraktor uchun juda oddiy va qulay vaziyat 
bu nuqtadir. Shuning bilan bir qatorda, fazoviy koinotning qiyshiq, silliq va boshqa 
shu kabi turli murakkablikdagi nuqtalar ham attraktor bo‘lishi mumkin. Bu 
attraktorlarning yangi ko‘rinishi hozirgi fan nuqtai-nazariga ko‘ra g‘alati attraktor deb 
atalmoqda. Nochiziqli differensial tenglamalar g‘alati attraktorga ega bo‘lib, ularning 
ichida eng mashhuri bu Lorens attraktoridir. Lorens attraktorining ko‘rinishi quyidagi 
rasmda aks ettirilgan. 
Agar beqaror bo‘lgan sistema, attraktorning tortishuv maydoniga tushib qolsa u 
holda barqaror holatga o‘tish evolyutsiyasi yuz berishi va bu evolyutsiya holatidan 
sistema qandaydir sabablarga ko‘ra yana o‘zining dastlabki beqaror holatiga qaytib 
kelmagunga qadar davom etishi kuzatiladi.