Microsoft Word islom hazorasi ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
26
Oddiy kishilar ham xalifalardek dinlaridan qat’iy nazar, o‘zlariga yoqqan kishiga 
do‘stona munosabatda bo‘lardilar. Soibalar, ya’ni majusiylardan bir qavm vakili bo‘lgan 
Ibrohim ibn Hilol davlatning yuqori mansablarini egallaydi, shoirlarning oldi bo‘lganidan 
buyuk ishlarga bosh-qosh bo‘ladi. U bilan musulmon adib va olimlari o‘rtasida 
mustahkam do‘stlik va go‘zal aloqalar bo‘lgan. Hatto, u vafot etganda, Hoshimiy 
alaviylarning shayxi Sharif ar-Rizo barhayot qasidalar bilan marsiya bitgan. Ko‘p 
munosabatlarda Sharif uni eslab, qattiq qayg‘urardi. 
Xalifalar huzuridagi ilmiy halqalar dinlari, mazhablari qanday bo‘lishidan qat’iy nazar 
turli olimlarni jamlagandi. Ma’munning ilmiy halqasida din va mazhablarning barchasidan 
olimlar yig‘ilgandi. Ma’mun ularga: «Xohlagan ilmingizdan bahs etavering. Faqat 
toifakashlik masalasi qo‘zg‘almasligi uchun har biringiz o‘z diniy kitobingizdan dalil-hujjat 
keltirmasangiz bo‘lgani», degan. Xalqning ilmiy majlislari ham shunday bo‘lgan. Xalaf 
ibn Musanno shunday deydi: 
«Basradagi bir majlisda ilm va nabohatda dunyo tan olgan 
o‘n kishi yig‘ilganini ko‘rdik».
Ular: nahvchi olim Xalil ibn Ahmad (sunniy), shoir 
Humayriy (shi’iy), Solih ibn Abdulquddus (dualist zindiq), Sufyon ibn Majoshi’ (xorijiy), 
Bashor ibn Barad (kosmopolit), Hammod Ajrad (zindiq, kosmopolit), shoir Ibn Ra’sil-
Jolut (yahudiy), Ibn Nazir al-Mutakallim (nasroniy), Umar ibn al-Mu’yyid (majusiy), shoir 
Ibn Sinon al-Harroniy (sobiiy)lardir. Ular to‘planib olib, she’rlar o‘qishar, xabarlar naql 
qilishardi. Ular shunday do‘stona muhitda suhbatlashishardiki, o‘rtalaridagi juda kuchli 
diniy-mazhabiy ixtiloflarni kishi sezmay qolardi!
Bu erkinlik uylarga, oilalarga ham ko‘chgandi. Bir xonadonda to‘rt og‘a-ini yashab, 
ulardan biri sunniy, ikkinchisi shi’iy, uchinchisi xorijiy, to‘rtinchisi esa mo‘‘taziliy bo‘lib, 
ular o‘zaro kelishgan holda yashashardi. Hatto, bir uyda taqvodor va fojir ham 
yashayverardi. Biri ibodatiga jo‘nasa, ikkinchisi fisqu fujuriga botib yotardi. Badiiy 
kitoblarda naql qilinishicha, bir hovlida xuddi shunday ikki aka-uka yashardi. Ulardan 
taqvodori quyi qavatda yashar, fosiqi esa yuqori qavatda turardi. Shu fosiq bir tun 
uxlamay, ba’zi ulfatlari bilan qo‘shiq aytib, musiqa chalib, shovqin-suron qilib chiqdi. Bu 
hol taqvodorini bezovta qilib uyqusini qochirdi. Shunda u boshini chiqarib fosiq ukasiga 
qichqirdi: «Eng yomon makru hiylalarni qilgan kimsalar, o‘zlarini yer yutishidan omonda, 
deb biladilarmi?». Fosiq ham o‘rnida javob qiladi: «Modomiki, sen ularning ichida 
ekansan, Alloh ularni azoblamaydi». 
Islomiy hazoradagi diniy erkinlik ko‘rinishlaridan yana biri – diniy bayramlarning 
xursandchilik va ziynatlarida ishtirok etish. Umaviylar zamonida ko‘chalarda 
nasroniylarning ommaviy tantanalari bo‘lardi. Unda bolalar va ruhoniylik kiyimlarini 
kiygan din kishilari oldinda borishardi. Patriarx Mixail bir ajoyib bayramda Iskandariya 
shahriga qo‘lida shamlar, xochlar va Injillar ko‘targan holda kirib kelgandi. Shunda 
kohinlar: «Parvardigor bizga yangi Markos bo‘lgan Ma’munni yo‘lboshchi qilib yubordi», 
deb qichqirishgandi. Bu Hishom ibn Abdulmalik zamonida bo‘lgandi.
Bu odat Horun ar-Rashidning zamonida ham davom etdi. Bunda nasroniylar qo‘llarida 
xochlar ko‘targan holda katta namoyishlar uyushtirib, pasxa bayramlarini 
nishonlashardi. 
Maqdasiy «Ahsan at-Taqosiym» kitoblarida zikr qilishlaricha, Sherozdagi bozorlar 
nasroniylarning bayramlarida bezatilardi. Misrliklar esa xoch solish bayrami vaqtida 
Nilning ko‘tarilishini nishonlashardi. 

---

Islom hazorasi. Ahmad Muhammad