Microsoft Word Foydali qazilma end doc

NURASH MAHSULOTLARINING TARQALISHI VA 
TO‘PLANISHI 
 
Nurash mahsulotlari nurash yuzasidan biror bir kuch ta’sirida 
chetlashib ketmasligi mumkin (elyuviy). Ammo aksariyat hollarda 
ular turli vositalar yordamida tarqalib ketadi va qayta to‘planib, kon 
hosil qiladi. Bunda gravitatsiya kuchlari, yomg‘ir va qor suvlari, daryo 
suvlari, sizot suvlari, zamin suvlari, dengiz suvlari, muzliklar, shamol 
kabi agentlar va nihoyat elementlarning kimyoviy xossalari katta 
ahamiyatga ega. 
Gravitasiya kuchlari, asosan, tagi bo‘shashib qolgan va og‘irlik 
markazining siljishi yuz bergan hollarda tog‘ jinslarining surilishi, 
o‘pirilishi va dumalashi bilan namoyon bo‘ladi (kollyuviy yotqiziqla-
ri). Buning natijasida saralanmagan bo‘lakli jinslar to‘plami hosil bo‘-
lib, ular asosan yo‘l qurilishida ishlatiladi. 
Nurash mahsulotlarini tarqatishda yomg‘ir va qor suvlarining 
xizmati juda sezilarli. Birinchidan, ular tog‘u-toshlardan bo‘lakli jins-
larni oqizib, tog‘ yon bag‘irlariga to‘plab qo‘yadi (delyuviy); ikkinchi-
dan, tog‘ daralaridan chiqish joylarida oqizib kelgan shag‘al va loyqa 
holdagi materiallarni katta maydonga yoyib, ekinbop yassi tekisliklar 
hosil qiladi (prolyuviy); uchinchidan, kichik-kichik oqimlarning qo‘-
shilishi natijasida daryolarga aylanib, uzundan uzoq daryo havzalarida 
allyuvial yotqaziqlar hosil qiladi; to‘rtinchidan, ular yer qatlamlariga 
sizilib, o‘zlari bilan erigan nurash mahsulotlarini olib ketadilar va 
qoldiq hamda sizma konlarni hosil qilishda faol qatnashadilar. 
Oqar suv nurash mahsulotlarini tashishda nihoyatda salmoqli ish 
bajaradi. Masalan, faqat Volga daryosining o‘zigina yiliga Kaspiy 
dengiziga 46,5 mln tonnaga yaqin erigan va taxminan shuncha loyqa 
va mexanik bo‘lakli materiallarni oqizib keltiradi. Yer sharining 
barcha daryolari esa dengiz va okeanlarga yiliga loyqa holda 13 mlrd 
tonna va erigan holda 5 mlrd tonna material quyib turadi. Hisob-
lashlarga ko‘ra denudatsiya natijasida yer sharining quruq qismi yiliga 
0,09 mm yoki har ming yilda 9 sm pasayar ekan. Mana shu mah-
sulotlarning yarmidan ko‘pi turli saralanish jarayonlaridan o‘tib, 
pirovardida qurilish uchun ishlatiladigan har xil bo‘lakli jins konlari, 
kimmatbaho metallarning sochma konlari, chin eritmalardan hosil 
bo‘luvchi tuz konlari, kolloid eritmalaridan oksidlar holida ajralib 
hosil bo‘luvchi turli metallarning cho‘kma konlari, qurilish, kimyo sa-

---

 
31
noati va energetikaning «noni» hisoblanuvchi ohaktosh, oltingugurt, 
ko‘mir, neft va boshqa turli tuman biokimyoviy cho‘kmalar holida 
konlar hosil qiladi. 
Nurash mahsulotlarini tashish va saralashda dengiz suvi ham 
alohida ahamiyatga ega. Sohillardagi nurash mahsulotlari va daryolar 
keltirgan mahsulotlar dengizda saralanib, joy-joyiga yotqiziladi. 
Mexanik bo‘laklar sohildan yiroqlashgan sari maydalanib boradi. Bu 
jarayonda shag‘al va qum bo‘lakchalari hamda og‘ir foydali mineral-
lar bir necha sekund yoki minut mobaynida cho‘ksa, ba’zi juda mayda 
gil minerallari esa hatto ming yillar mobaynidagina batamom cho‘kib 
tugaydi. Yuqorida aytilgan kimyoviy va biokimyoviy cho‘kmalarni 
saralab yotqizishda ham dengiz shunday ish bajaradi. 
Nurash mahsulotlarini ko‘chirish va kon hosil qilishda shamol-
ning ham hissasi katta. Shamol qum to‘dalarini uzoq masofalarga olib 
ketishi va barxanlar (sahroda) yoki dyunalar (dengiz sohillari yaqini-
da) hosil qilishi mumkin. Ma’lum bo‘lishicha, Qoraqum sahrosining 
ba’zi yerlaridagi qumlar 500–800 km dan uchirib keltirilgan ekan. 
Shamol saralashda ham ma’lum ish bajaradi va eolsoch makonlarini 
hosil qiladi. 
Yemirish va uning mahsulotlarini tarqatishda muzliklar ham ma’-
lum ahamiyatga ega. Ular kengayish va gravitatsiya kuchlari ta’sirida 
siljib, soatiga 1,25 m gacha tezlikda harakat qiladi. Bunda ular tog‘liklar 
va qoyalarni juda katta kuch bilan buzib, katta-katta toshlarni va boshqa 
yemirilish mahsulotlarini o‘zlari bilan surib, olib ketadilar va ma’lum 
sharoitlarda cho‘kindiga chiqaradilar (morenalar). Ularning kon hosil 
qilishdagi foydasi juda kam bo‘lsada, ammo ularning surilish yo‘na-
lishiga qarab tub konlarni qidirish uchun ahamiyati katta.