Microsoft Word Foydali qazilma end doc

15-§. Allyuvial sochma konlar 
 
Allyuvial sochmalar daryo tubi cho‘kmalarining harakati natija-
sida hosil bo‘ladi.  
Daryo suvining oqish tezligi ham vaqt, ham fazo ichida o‘zgarib 
turadi. Tezlikning vaqt ichidagi o‘zgarishi ham asriy, ham fasliy xa-
rakterga ega. Asriy o‘zgarish eroziya bazisining o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘lib, avval oqim juda tez bo‘ladi; keyinchalik, cho‘kindi ko‘paya 
borgan sari sekinlashadi. Fasliy o‘zgarish bahordagi toshqin va kuz-
dagi soqin suvlar tezligiga bog‘liq. Vaqtning qisqaligiga qaramasdan 
bo‘lakli jinslarning asosiy qismi toshqin paytida keltiriladi. 
Tezlikning fazoviy o‘zgarishi daryo o‘zanining turli qismidagi 
turli tezliklardan iborat bo‘lib, asosiy oqimning yo‘nalishiga bog‘liq. 
Bahor paytida daryoning botiq qirg‘og‘i tomonidan yotqiziqlar bo‘rtiq 
qirg‘oq tomoniga ko‘chirilsa, kuzga yaqin buning teskarisi bo‘ladi. 
Undan tashqari daryoning tor va sayoz qismlarida oqim tezlashadi. 
Umuman daryo o‘zanidagi har qanday o‘nqir-cho‘nqirliklar va to‘siq-
lar oqim tezligi va yo‘nalishining o‘zgarishiga olib keladi. Xuddi shu 
kabi suvlarning qo‘shilish joyi ham oqim tezligi va yo‘nalishini keskin 
o‘zgartiradi. 
Allyuvial sochmalar qatlamsimon, linzasimon, lentasimon, bo-
g‘ichsimon va ba’zida uyasimon shaklda bo‘lib, odatda 3 km gacha, 
ba’zan 10 km va undan uzun ham bo‘lishi mumkin. Ular asosan nam 
gumid iqlim sharoitida gilli nurash qobig‘ining yuvilishi natijasida 
hosil bo‘ladi. 
Allyuvial sochmalar daryo cho‘kmalarining ma’lum fatsiyalari 
bilan bog‘liqdir. Toshqin suvlar hosil qilgan, yoz paytida o‘t bosib 
yotadigan adoqlar hamda qirg‘oq bo‘yidagi qiya qatlamlar hosil qiluv-
chi cho‘kmalar sochma hosil qilmaydigan fatsiyalar hisoblanadi. 

---

 
44
Allyuvial cho‘kindilarning saralanish jarayonida faqat zarralar-
ning katta-kichikligi va solishtirma og‘irligi emas, ularning ishqa-
lanishidagi mexanik chidamliligi ham katta ahamiyatga ega. Zarra-
larning yeyilish darajasi ularning qattiqligi, ishqalanish kuchi va hara-
kat tezligiga bog‘liq bo‘lib, zarra diametrining kubiga, harakat tezli-
gining kvadratiga, zarra moddasining zichligiga va yo‘lning uzunli-
giga to‘g‘ri proporsional, qattiqligiga esa teskari proporsional. 
Zarra hajmi yarmiga kamayishi uchun mergel bo‘laklari 30 km, 
ohaktosh 50 km, dolomit 60 km, granit 100–150 km, kvars 150 km 
yo‘l bosishi kerakligi aniqlangan. 
Mineral zarralarining yoyilishida ularning ho‘llanish xossalari 
ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, monatsit, olmos, sulfidlar kabi 
suvni o‘ziga olmaydigan minerallar harakat paytida tezroq yemiriladi. 
Minerallarning ana shunday abraziv chidamliligi ularning tarqalish 
imkoniyatini belgilab beradi. Minerallarni ularning tarqalish imkoni-
yatiga qarab uch guruhga bo‘lish mumkin:  
1) past darajada tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan kinovar, vol-
framit, sheelit, barit va boshqalar; 
2) o‘rtacha tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan magnetit, granat, 
monatsit, kassiterit, oltin va boshqalar; 
3) yuqori darajada tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan xromshpi-
nelidlar, ilmenit, platina, rutil, sirkon, korund, olmos va boshqalar. 
Minerallarning bu xususiyati qidirish ishlarida katta ahamiyatga 
ega. 
Daryo yotqiziqlarining eng tagida yotuvchi xarsang va g‘o‘la 
toshlardan tuzilgan perlyuvial cho‘kmalar, botiq qirg‘oq yaqinidagi 
daryo tubi cho‘kmalari va daryoning o‘rta qismidagi yotqiziqlar 
sochma hosil qiluvchi asosiy fatsiyalardir. 
Daryo o‘zining rivojlanishi tarixida ma’lum bosqichlarni bosib 
o‘tadi. Bu bosqichlarning har biri sochma konlar hosil bo‘lishida 
turlicha ahamiyatga ega. Dastavval boshlang‘ich yoki yoshlik stadiyasi 
vaqtida daryo o‘zani vertikal yo‘nalishda chuqurlashadi. U zinapoya 
va shovvalardan tuzilgan tor va tik nishabli o‘zan bo‘yicha tez oqadi 
va maydalangan jinslarni oqizib, pastga tushirish bo‘yicha katta ish 
bajaradi. O‘rta yoki yetuklik bosqichida daryo qirg‘oqni yuvib 
kengayadi; ilon izi holiga kelib, cho‘kmalarni saralaydi. Og‘ir mine-
rallar cho‘kindining tagiga o‘tirib, foydali qazilma sochmalarini hosil 

---

 
45
qiladi. Kechki yoki qarilik bosqichida eroziya deyarli to‘xtaydi, faqat 
toshqin suvlarigina biroz cho‘kmalar keltiradi. 
Daryo o‘zining turli joylarida bu bosqichlardan turli vaqtda 
o‘tadi. Bir siklli vodiylarda daryoning quyi oqimi qarilik, o‘rta oqimi 
yetuklik va yuqori qismi yoshlik bosqichiga to‘g‘ri keladi. Yaxshi 
taraqqiy etgan daryo vodiylarida yangidan eroziya boshlanib, yangi 
siklga yo‘l ochib beradi. Natijada terrasalar vujudga keladi. Har bir 
terrasa bir sikl tarixini aks ettiradi. Ular bilan bog‘liq bo‘lgan qadimgi 
vodiy yoki o‘zan sochmalari esa endi terrasa sochmalariga aylanadi. 
Shunday qilib katta daryolarda bir necha terrasa sochmalari hosil 
bo‘lishi mumkin. Eng pastki, daryoga yondoshgan terrasaning tagida 
vodiy sochmalari, daryo suvining tagida o‘zan sochmalari, qirg‘oq 
bo‘yida esa qirg‘oq bo‘yi sochmalari hosil bo‘lishi mumkin. 
Allyuvial sochmalar baland tog‘ va past tekislik sharoitlarida 
hosil bo‘lmaydi. Ular uchun qulay sharoit yassi tog‘lik va o‘rtacha 
tog‘lik (mutlaq balandlik 650–950 m) relyeflaridir. 
Ba’zi allyuvial sochmalarning hosil bo‘lishida tektonika ham 
katta ahamiyatga ega. Yer qobig‘i bo‘laklarining cho‘kishi yoki 
ko‘tarilishi natijasida eroziya bazisi o‘zgarib, sochma konlar hosil 
bo‘lishi uchun qulay sharoit tug‘iladi. Eski sochmalar esa yangidan 
yuvilib yana ham boyroq konlar hosil qilishi mumkin. 
Allyuvial sochmalar ichida o‘zan, vodiy, terrasa, qirg‘oq bo‘yi 
va delta sochmalari hosil bo‘lishi sharoitlari miqdor va sifat jixatidan 
bir-biridan ajralib turadi. 
O‘zan, vodiy va terrasa sochmalari allyuviyning tubiga intiladi 
va foydali mineral sochmasining bir necha qavatidan iborat bo‘ladi. 
Vodiy va terrasa sochmalari pastdan yuqoriga qarab: 1) zamin, 2) sha-
g‘al, 3) gil va 4) tuproq qatlamlaridan tuzilgan bo‘ladi. Zamin daryo 
o‘zanining tub jinslaridan iborat bo‘lib, tekis, qirrali va to‘lqinsimon 
bo‘lishi mumkin. Tekis zamin massiv jinslarining ustida hosil bo‘lib, 
sochma to‘planishi uchun noqulaydir. Qirrali zamin slanes kabi qavat-
qavat jinslarga xos va ayniqsa, qirrali suvning oqimiga ko‘ndalang 
bo‘lsa, uzun va boy sochmalar hosil qiladi. To‘lqinli yoki o‘nqir-
cho‘nqir zamin karstlashgan karbonat jinslari va shu kabilarga xos 
bo‘lib, sochma hosil bo‘lishi uchun eng qulay hisoblanadi. 
Sochmalar bir necha qavatdan iborat bo‘lgan murakkab konlarda 
yuqoridagi zaminlar soxta zamin deb ataladi. 

---

 
46
Shag‘al qatlami umuman xarsang, tosh, qum va qisman gil mah-
sulotlarining arashmasidan iborat bo‘lib, foydali qazilma qatlamini 
tashkil qiladi. 
Gil qatlami – gil, qisman qum va shag‘aldan iborat bo‘lgan ma’-
dansiz qatlamdir. 
Bu xildagi sochma oltin konlariga misol qilib G‘arbiy O‘zbe-
kistondagi Ustuk, Otquloq va boshqa o‘zan sochmalarini, Temir-
qobiq, Keskansoy va boshqa vodiy sochmalarini, Kattaich, Oqcho‘p 
va boshqa terrasa sochmalarini keltirish mumkin. 
Qirg‘oqbo‘yi sochmalari daryolarning burilish joyidagi suv o‘rab 
turadigan yassi qirg‘oqlarda, orolchalarda suvning yuqori qismi hiso-
biga hosil bo‘lib, kichik-kichik linzasimon to‘plamlardan iborat bo‘la-
di. Ular mayda va yupqa minerallarning qum va shag‘al ustidagi soch-
malari bo‘lib, bir mavsumning o‘zidan yo‘qdan bor va bordan yo‘q 
bo‘lishi mumkin. Amaliy ahamiyati kam. 
Delta sochmalari daryo deltasida minerallarning juda mayda 
zarralaridan hosil bo‘ladi. 
Allyuvial sochmalar mayda konlardan tortib katta va ulkan kon-
largacha hosil qiladi. Hozirgi zamon sochma konlaridagi oltin zaxira-
lari bir necha o‘n tonnagacha boradi. Ularda bir kub metr qumdagi 
oltin miqdori bir necha o‘n milligramdan bir necha grammgacha 
bo‘lish mumkin. JARdagi Vitvatersrand koni kubometriga taxminan 
o‘n grammdan oltin beradi. Hozirgacha bir necha o‘n ming tonna 
zaxirasi aniqlangan. Shuningdek platina, olmos, qalay va volframning 
ham ancha yirik sochmalari mavjud.