Microsoft Word Foydali qazilma end doc

16-§. Qumqirg‘oq (plaj), glyatsial va eol sochma konlari 
 
Qumqirg‘oq (plyaj) sochmalari ko‘l, dengiz va okean qirg‘oq-
bo‘yi oqimining harakati hisobiga hosil bo‘ladi. Bunda qirg‘oqqa 
yo‘nalgan to‘lqin kuchi ushatqi jinslar bilan og‘ir minerallar zarralari-
ni ham surishga qodir; qayta oqib tushayotgan suv esa, faqat yengil 
zarralarnigina olib ketadi. Natijada plajda saralanish ro‘y beradi. 
Qirg‘oqbo‘yi sochmalari hosil bo‘lishining yana bir o‘ziga xos xusu-
siyati shundaki, bunda to‘lqin kuchi kuchli bo‘lganidan bo‘lakchalar 
ularning solishtirma og‘irligiga qarab saralanadi. 
Dengiz va okean qirg‘oqbo‘yi sochmalari ko‘proq rutil, ilmenit, 
sirkon, ba’zida kassiterit, olmos, kamdan kam oltin va platina uchun 

---

 
47
xos bo‘lib, ular suvning ko‘tarilishi va pasayishi chiziqlari orasida, 
yopiq havzalarda esa plajning suv yuvib turadigan qismida joylashgan 
bo‘ladi.  
Qirg‘oqbo‘yi sochma konlari asosan lentasimon va bog‘ichsi-
mon to‘plamlar hosil qilib, qalinligi 1 metrdan oshmaydi; uzunligi esa, 
bir necha o‘n va yuz km ga (Braziliyadagi sochmalar Atlantika okeani 
bo‘ylab 200–300 km ga, Avstraliyadagi sochmalar esa 600 km ga 
cho‘zilgan) borishi mumkin. Foydali mineral zaxirasi bir necha 
million tonnaga yetadi. Ular ba’zida 0,5–1,25 m qalinlikda qum bilan 
ko‘milgan bo‘lishi mumkin. Sochmalarning ko‘ndalang kesimi qaba-
riq linza ko‘rinishida bo‘ladi. 
Dengiz va okean plaj sochmalari yon atrofidagi daryolarning 
allyuviy cho‘kmalari hisobiga, juda kam hollarda esa qirg‘oq hisobiga 
hosil bo‘lishi mumkin. 
Glyasial sochmalar materik va tog‘ muzliklarining siljishi hiso-
biga hosil bo‘ladi. Ammo bunda mahsulot maydalanmaganligi va sa-
ralanmaganligi uchun konlar haddan tashqari kam hosil bo‘ladi. Bun-
ga Alyaskaning oltinli morenalari, AQSHdagi Viskonsiya va Michi-
gan olmosli morenalarigina misol bo‘la oladi. Ba’zi hollarda erigan 
muz suvlari ularni qisman saralab, flyuvioglyatsial sochmalar hosil 
qiladi, ammo bularning amaliy ahamiyati juda kam. Glyatsial 
sochmalar tub konlarni qidirish ishlarida katta ahamiyatga ega. 
Eol sochmalarning hosil bo‘lishida shamolning bo‘laklarni 
yumalatishi, sakratib uchirish orqali saralashi eng asosiy omil hisob-
lanadi. Buning allyuvial saralanish jarayonidan farqi shundaki, bir xil 
tezlikdagi shamol suvga qaraganda bir necha yuz marta kichik bo‘lgan 
zarralarnigina uchira oladi. Shamolning ma’lum tezligida ma’lum 
kattalikdagi zarrachalargina uchiriladi. 
Shamolning o‘zgarmas yo‘nalishda esib, qayta-qayta sovurishi 
natijasida mayda va yengil zarrachalar chang holida uchib ketadi, yirik 
va og‘irroq zarrachalar esa dyuna, barxan va to‘lqinsimon tizmalar-
ning orqa qismida to‘planib qoladi. 
Eol sochmalarning hosil bo‘lishi quruq arid iqlimga xos bo‘lib, 
ko‘pincha dengiz sohillaridagi qirg‘oqbo‘yi sochmalarini uchirib sara-
lash yoki cho‘l va sahrolarda elyuvial, prolyuvial va eski allyuvial qo-
liqlarni saralash yo‘li bilan vujudga keladi. Ularning hosil bo‘lishida 
prolyuviy bilan doimo to‘lg‘izib turiladigan botiq relyeflar ancha 
qulaylik tug‘diradi. 

---

 
48