|
SIZMA (INFILTRATSION) KONLAR.
Ishqorsiz jarayonlar natijasida moddalarning bir tog‘ jinsidan
chiqarilib, ikkinchisiga yotqizilishi natijasida hosil bo‘lgan konlar
sizma (infiltratsion) konlar deyiladi.
Nurash jarayoni avvalo ishqoriy muhitda ro‘y beradi va natriy,
kaliy, kalsiy, magniyning sulfat, xlorid va karbonat kabi eruvchan
35
tuzlari hamda kremnezem (SiO
2
) ning ishqorsizlanishi natijasida
eritmaga o‘tishidan boshlanadi. Shu vaqtning o‘zida silikat va
alumosilikatlarning gidrolizlanishi natijasida aluminiy, temir va
marganets to‘plana boradi. Keyinchalik muhit kislotaga boyiydi va
aluminiy, temir, marganets gidrooksidlari eritib chiqariladi. Bunday
aktiv eritmalar tog‘ jinslari orasida filtranib, yo bo‘shliqlarni to‘ldirish
(masalan, qum va qumtoshlarda), yoki metasomatik yo‘l bilan
(karbonat jinslarda) konlar hosil qiladi.
Sizma konlarning ham hosil bo‘lishida yuqoridagidek gidrogeo-
logik ahvol muhim ahamiyatga ega. Chunki bu holda konning hosil
bo‘lishi sharoiti, shakli va kattaligi sizot suvlarining harakat qilish
yo‘liga bog‘liq. Agar suvlar o‘tkazgich tog‘ jinslarining suv o‘tkaz-
maydigan qatlamlar bilan chegaralangan qatlami bo‘ylab harakatlansa,
qatlamsimon sizma konlar hosil bo‘ladi. Agar ular yoriqlar va darzlik-
lar orasidan sizib o‘tsa, murakkab shakldagi konlar hosil bo‘ladi.
Sizma konlar ma’danlarining tekstura va strukturalari ko‘p jihat-
dan qoldiq konlarnikiga o‘xshab ketadi. Undan tashqari sizib o‘tish
natijasida hosil bo‘lgan sementlashish va turli metasomatik teksturalar
ham sizma konlarga xos.
Ular qoldiq konlar bilan bir vaqtda hosil bo‘lgani uchun qoldiq
konlar kabi geologik tarixning barcha davr yotqiziqlarida uchraydi.
Sizma konlar uran, mis, temir, nikel, oltingugurt, gips, fosforit-
lar, magnezit, boratlar kabi foydali qazilmalar uchun juda ahamiyatli.
Uran konlari gipergen sharoitda juda juda keng tarqalgan bo‘lib,
uning konlari yer sharining turli joylarida ko‘plab uchraydi. Uranning
yer qobig‘i ichki qatlamlariga xos to‘rt valentli birikmalari nurash
natijasida dastlab eruvchan olti valentli birikmalarga (ko‘pincha,
UO
2
SO
4
ga) aylanadi va erib, sizot suvlar bilan yuqoridan pastga
harakat qiladi. Nordon suvlarning neytrallashishi (pH–7) bilan uranni
aktiv sorbsiyalovchi (shimib oluvchi) temir oksidlari cho‘ka boshlay-
di. Ammo gil holidagi bu birikmalar qattiqlanib, limonit, gyotit va
boshqa minerallarga aylanganda uran yana zamin suvlari tarkibiga
qo‘shiladi va keyinchalik yer usti suvlari bilan qo‘shilib, yiroq-yiroq-
larga tarqalib ketadi. Ma’lum sharoitlarga duch kelgach, cho‘kindiga
ajralib, kon hosil qiladi.
Uran asosan to‘rt xil holatda uchraydi (tog‘ jinslari yoriqlarida,
qumtosh va konglomeratlarda, ko‘mir plastlarida va bitumli jinslar
tarkibida). Ko‘mir va qumtoshdagi uran konlari, asosan, bu jinslarning
36
filtrlash xususiyatiga bog‘liqdir. Bitumli jinslardagi konlar esa, avva-
lambor neft oksidlarining sorbentlik xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Uran cho‘llarning namlikni tez bug‘lantiruvchi issiq sharoitida
pastdan yuqoriga ko‘tariluvchi kapillar suvlar bilan ham yig‘ilishi
mumkin. Bunda u uran tuzlari holida yer yuzida qatqaloq po‘stloqlar
hosil qiladi. Umuman uran konlari cho‘ziq va yoyiq konlar shaklida
bo‘ladi.
Uran ba’zida vanadiy, mis va boshqa metallar bilan birgalikda
turli tog‘ jinslari ichida kompleks konlar hosil qiladi (Kolorado
platosi). Shuning uchun uran konlarining tarkibi ancha murakkab
bo‘lib, uraninit, roskoelit, karnotit, tyuyamunit, uranofan, navokoit,
temir, mis, qo‘rg‘oshin, rux sulfidlari va turli tomir minerallaridan
tuzilgan bo‘ladi. Uran konlari AQSH, Janubiy Afrika, Kanada, Fran-
siya, Italiya, Yaponiya va boshqa joylarda ko‘plab uchraydi.
Konlarda uran ko‘pincha 0,01–1,0 %, vannadiy 1–1,5 % miq-
dorida bo‘ladi. Foydali aralashmalardan mis, qo‘rg‘oshin, kobalt,
nikel, molibden, margimush, selen, germaniy va galliy uchrab turadi.
Mis konlari misli qumtosh nomi bilan mashhurdir. Bunday
konlar AQSH, Yevropa va boshqa joylarda mavjud. Ural tog‘ining
G‘arbiy yonbag‘rida Kama va Ural daryolari havzalarining o‘rtasida
bunday misli qumtosh yotqiziqlari 100 km masofaga cho‘zilib ketgan
mashhur Jezqazg‘an konini hosil qilgan. Olimlarning fikricha, bu
kondagi mis Ural tog‘ining nurash mahsulotidir.
Foydali minerallar qum zarralarida po‘stloq va pardasimon
ko‘rinishida bo‘lib, xalkozin, kovellin, xalkopirit, tug‘ma mis, pirit,
markazit, galenit va ularning oksidlanish mahsulotlari hamda kalsit,
angidrid va shu kabilardan tashkil topgan.
Temir konlariga Uralning sharqiy yonbag‘ridagi Alapayev koni
misol bo‘la oladi. Bu yerda temir sizot suvlari bilan keltirilib, bo‘lakli
jinslar qatlamidan uning ostidagi ohaktosh qatlamiga sizib o‘tgan va
metasomatik siderit hamda temirli xlorit holida ajralgan. Ammo erit-
mada karbonat kam bo‘lsa hamda karbonatmas jinslarda bo‘shliqlarni
to‘ldirish yo‘li bilan hosil bo‘lsa, uning minerallari ko‘proq gidrooksid
holida ajraladi.
Sof tug‘ma oltingugurtning O‘rta Osiyodagi Qovurdoq, Sho‘rsuv
va boshqa oltingugurt konlari sizilish yo‘li bilan hosil bo‘lgan. Ko‘-
pincha ular gipsli karbonat jinslar orasida hosil bo‘lib, uzunligi bir
necha km va qalinligi bir necha o‘n metrga boradi. Bunda oltingugurt
37
neft-gaz konlari karbonvodorodlarning sulfat bilan bevosita reaksiyasi
natijasida yoki
2CaSO
4
Q CH
4
- - > 2CaCO
3
Q 2H
2
O · S
2
angidridkalsit
tog‘ jinslardagi gips va angidrid eritma holiga o‘tgandan keyin
eritmadagi karbonvodorodlar bilan birikishi natijasida hosil bo‘lishi
mumkin.
Shaxta suvlari va ba’zi buloq suvlari sulfidlarning nurashi natija-
sida sulfat kislotasiga boy bo‘ladi. Bunday suvlar ohaktosh qatlam-
laridan sizib o‘tadigan bo‘lsa, kalsiy karbonati kalsiy sulfati bilan
siqib chiqariladi. Natijada sizma gips konlari hosil bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
