Microsoft Word Bolalar nevrologiyasi end doc

T-limfatsitlar vazifasiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:
1. T-xelper, ularning ko‘pchiligining membranasida SD4 molekulalari 
mavjud. Ular boshqa T- va V-hujayralarning rivojlanishiga, promeferasiyasi va 
differensirovkasiga ta’sir ko‘rsatadi, makrofaglarni faollashtiradi. Bu hujayralar 

---

 172
molekulasi II guruh (gistologik mos keluvchi HLA guruh II) bilan birga bo‘lgan 
antigen tanituvchi hujayralar yuzasida joylashgan antigenni bilib oladi.
2. T-sitolitik hujayralar, ularning ko‘pchiligida SD8 retseptori mavjud. Bu 
hujayralar virus bilan zararlangan hujayralarni parchalaydi va I guruh (gistologik 
mos keluvchi HLA, guruh I) molekulasiga aloqador antigenlarni bilib oladi.
3. T-supressorlar, bular boshqa T- va V-hujayralarning faoliyatini 
pasaytiradi. Bu hujayralarning ko‘pchiligida SD8 retseptor mavjud, lekin xali 
ularning umumiy markeri ajratib olinmagan. SD4 ning ko‘pchilik hujayralari 
supressor funksiyani bajaradi va “supressorlar induktorlari” deb nomlanadi. T-
hujayralarning retseptorlarini ekspres ko‘rinishiga qarab, ularni yana 2 toifaga 
bo‘lish mumkin: TKR-
α
-
β
(85-95% T hujayralar) va TKR-
γ
-
δ
(15 %gacha bo‘lgan 
T hujayralar). T-hujayralar TKR-
γ
-
β
bilan birgalikda surunkali yallig‘lanuvchi 
patologik jarayonlarda ishtirok etadi. Gumoral reaksiyalarning asosiy hujayralari 
ilikda voyaga yetuvchi V-limfotsit hisoblanadi.
V-hujayralar qonning barcha hujayralarini 5-15% ni tashkil etadi. Antigen 
uchun membrananing retseptori sifatida bu hujayra immunoglobulin (Ig) 
molekulasidan foydalanadi. V hujayra faollashgan vaqtida ko‘payadi va 
differensirovkalashadi, plazma hujayralariga aylanib qoladi. Antitela ishlab 
beruvchi bu hujayralar V-hujayrasi differensirovkasining oxirgi davri hisoblanadi. 
Plazmaga tegishli hujayralar xuddi avvalgiga xos bo‘lgan eruvchi membranaga 
bog‘langan immunoglobulin (Ig) ishlab chiqaradi. Ig ni 5 sinfga bo‘linadi. 
Zardobni asosiy Ig si–Ig G uni 4 sinfgacha bo‘lingan: Ig A-shilimshiq pardalarda 
uchraydi; Ig M, zardobda immun javobi vaqtida bo‘ladi; bu yana V-hujayralarda 
antigen retseptori hisoblanadi. Ig D–V-hujayra retseptori; Ig E-allergik 
kasalliklarda katta ahamiyatga ega. Gumoral immun reaksiyasi sitokinlar bilan 
(interleykin 3, 4, 6 va 10) kuchaytiriladi, natijada bo‘ladigan javob T-hujayralardan 
V hujayralarga keluvchi signallarga javoban Ig zanjirdagi genlarda somatik 
mutasiya sodir bo‘ladi. So‘ngra hujayralarda pozitiv seleksiya sodir bo‘ladi, 
mazkur antigenga zarur bo‘lgan mutatsiya natijasida V-hujayraning o‘ziga xos 
kloni xosil bo‘ladi.
Ig va V-hujayralar uch o‘lchovlik antigenga javob beradi (masalan, butun 
bakteriya), T-hujayralar esa antigenlar tarkibidan ajralib chiqarilgan 8-25 gacha 
hajmlik aminokislotalar – chiziqli peptidlariga ta’sirot reaksiyasini beradi (Chien 
V., Davis M. 1993). Buning uchun antigen – tasavvur etilgan hujayralarning ichiga 
kirishi zarur va u yerda davomlik, qayta ishlanish bosqichlarini o‘tishi kerak 
(antigen jarayoni). Antigen fragmenti antigen tasavvurlik hujayralar molekulasi
(NLA-molekula) yuzasiga jo‘natiladi, aniqrog‘i bu molekulani o‘ziga xos bo‘lgan 
“egatchasi”ga bog‘lanishi, birikishi kerak. Immun javobni tashqi antigenlarga 
induksiyasidan tashqari, bu molekulalar timusdagi xususiy antigenlarni yuzaga 
kelishini ta’minlaydi va tolerantlik mexanizmini ishlab chiqilishiga olib keladi. T-
hujayralarni tolerantlik mexanizmini ishlab chiqarilishi va ushlab turilishini 
buzilishi autoimmun kasalliklari genezida muhim (rol o‘ynaydi) ahamiyat kasb 
etadi.

---

 173
Hujayraning birlamchi immunologik javobini keng tarqalishi uchun, 
qo‘shimcha signal olishi kerak, bu signal interleykin 1 (IL-1) molekulasida 
eritilgan aralashma holida bo‘ladi yoki hujayraaro kontaktlar orqali bo‘lib, bunda 
yordamchi yuzaki molekulalar ishtirok etadi. (Daul W., Serder R., 1994, Janeway 
C., Bottomly K., 1994) birlamchi immun javobiga oid mexanizmni faollashtirish 
uchun bir necha kun kerak bo‘ladi. So‘ngra antigen turli effektor reaksiyalar ta’siri 
natijasida tezda eliminasiya bo‘ladi. O‘ziga xos klon hujayralari esa nobud bo‘ladi. 
T- va V-hujayralarning ko‘p bo‘lmagan qismi immun tizimini ikkilamchi 
a’zolarida immun xotirasiga oid faol bo‘lmagan hujayralar holatida saqlanib 
qoladi. Immun xotirasining hujayralari uzoq yashovchi limfotsitlarning 
populyatsiyasi hisoblanadi. Immun xotirasi hujayralari antigen bilan kontaktda 
bo‘lgan va antigenni qayta organizmga tushganida qo‘shimcha signal bo‘lishi 
mumkin, shunda ular tez reaktivlashib ketadi va kasallikni rivojlanishiga to‘sqinlik 
qiladi (Sprent, 1994). Immun xotiraning T-hujayralari o‘ziga xos alohida tuzilishga 
ega bo‘lib, faollashgan sitokin 
γ
-interferon (
γ
INT) va interleykin 3 (IL-3) ishlab 
chiqaradi.
Katta odamlarda T-limfotsitlarning 40% immun xotirasiga oid T-hujayralari 
hisoblanadi. Bu hujayralarning yuqori konsetratsiyalik qismi orqa miya 
suyuqligida bo‘ladi (Svenningson A. Et al. 1993). Immun xotirasining yana V-
hujayrasi ham bo‘lib, ular o‘z ustida IgG ni olib yuradi va bu antigenga retseptor 
sifatida ta’sir ko‘rsatadi.
Limfotsitlarning alohida guruhini tabiiy killer hujayralari SEK-hujayra 
tashkil etadi va ular qonni 15% ni egallaydi. Ular qator bir xil yuzaki 
retseptorlarning T-hujayralari ushlab turadi, lekin ular TKR ni ekspressor qila 
olmaydi. Bu hujayralar tarnsformatsiyadagi hujayralarni tabiiy holda nobud qilish 
xususiyatiga ega, ya’ni o‘sma va virus tekkan hujayralarni sensibilizatsiyasiz 
zaxarlab yo‘q qiladi. EK-hujayralarida Ig (Fe-retseptor) molekulalari uchun 
retseptor mavjud va antitelaga bog‘liq bo‘lgan hujayralarni sitotoksikligini 
ta’minlaydi. Bu hujayralar nerv tizimining irsiy kasalliklarini genezida katta 
ahamiyatga ega va bular boshqa immunoregulyator funksiyalar kabi effektor 
sifatida qaraladi (Cheknev S.B., 1994). 
Yana subpopulyatsiyali nol hujayralarini ham mavjudligi e’tirof etiladi. Ular 
qonning mononuklear hujayralari hisoblanib, 10-15% ni tashkil etadi va 
limfasitlarni T va V-hujayralariga aloqador emas. Nol hujayralar yuqori Fe-
retseptori ekspressiyasi ega bo‘lib, antitela bilan qoplangan mishen hujayralarini 
tanib, yo‘q qiladi (Maee D., 1991). Qonning alohida subpopulyatsiyali 
mononuklear hujayralari bo‘lib, killer hujayralari hisoblanadi. Ular Fe-retseptorni 
yuqori ekspress darajasiga ega, mishen hujayralarini yo‘q qiladi. Bularning 
ko‘pchiligi nol hujayralariga tegishlidir.
Monotsitlar qondagi leykotsitlarni 2 dan 10% tashkil etadi, to‘qimaga 
migratsiyasidan so‘ng ular makrofaglarga aylanadi. Mazkur hujayralar fagasitoz 
yoki pinositoz yo‘li bilan antigenni to‘g‘ridan-to‘g‘ri eliminasiyasida ishtirok 
etadilar. Faollashish vaqtida makrofaglar lipidlarni perekis okislanishini 
kuchaytiradi, yallig‘lanish va litik ta’siridagi erigan molekulalarni ishlab chiqaradi, 

---

 174
ularga prostaglandinlar, fermentlar, sitokinlar kiradi. Faollashgan makrofaglar T-
hujayralarni kuchaytirish xususiyatiga ega, bu holat faol antigen-ko‘rinish va 
yallig‘lanish sitokinlari, IL-1 va o‘smalarni nekrozlovchi faktori 
α
hisobiga sodir 
bo‘ladi;
Monotsitlar – makrofaglar antigen hisoblovchi hujayralarning asosiy 
qismidir. Bu hujayralar antigenni yutadi, qayta ishlaydi va limfotsitlarga alohida 
shaklda tavsiya etadi, ularni fragmentlarga bo‘lib yuboradi, ular antigen 
hisoblanuvchi (HLA molekulalar) hujayra yuzasida tashib turiladi.
Mazkur molekulalar 6-xromosomada polimorf genlar bilan birgalikda kod 
o‘rnini egallaydi. HLA I sinf molekulasi barcha hujayralar o‘zaklarini ekspressiya 
qiladi, yana HLA II sinf molekulalarini faqat “professional” antigen hisoblanuvchi 
hujayralarini ekspressiyalaydi.
T-hujayradagi retseptor HLA molekulasi bilan bog‘langan peptidni qabul 
qiladi, shuning bilan “uch molekulalik” struktura hosil bo‘ladi: HLA molekulasi 
va makrofag tomonidan prosessirlangan peptid TKR- 
α
-
β
, T-limfotsit 
membranasida qo‘shiladi. Shuni aytish lozimki, TKR molekulalarini HLA 
molekulalarini kontaktisiz antigenni tasavvur etib bo‘lmaydi, ya’ni uch aloqani 
hosil qilish kerak: prosessirlangan peptid va HLA – molekulasi oralig‘ida, 
prosessirlangan peptid TKR va nihoyat, TKR va HLA molekulalari orasida T-
hujayralar SD4 ning differensiasiya bo‘lgan molekulalari bilan birga HLA II sinf 
molekulalari bilan bog‘langan peptidlarni tan oladi. SD8 peptidlari bilan birgalikda 
bo‘lgan T-hujayralar esa HLA I sinfi molekulalari bilan bog‘langan peptidlarni tan 
oladi. SD4 va SD8 molekulalari hujayralar adgeziyasini tartibga solishda ishtirok 
etadi. Bu jarayonda yana boshqa adgeziya molekularining juftlari ham ishtirok 
etadi, masalan LFA-1 va LCAM-1 SD2 va LFA-3, SD28 va V7 (rasm 13.2). TKR 
va antigenni HLA molekulasi bilan bog‘langan o‘zaro ta’siri, faollashgan signalni 
T-hujayra ichkarisiga berilishiga olib keladi, bu holat kerakli DNK va oqsillarni 
sintezini sodir bo‘lishiga olib keladi. Miya to‘qimasida faol antigen 
hisoblanuvchilarni faoliyatida qonning monotsitlarini ishtirok etishi kerak emas, 
chunki miya endoteliyasini kapillyarlari, mikrogliya va astrotsitlar antigen 
hisoblanuvchilarni funksiyasini “professional” holatida bajaradi (Wekerly H., 
1993; Ulvestiad E. et al., 1994). Bu molekulalarda antigen hisoblangan 
molekulalarning ekspressiya darajasi sitokin 
γ
INT va FNO
α
ta’sirida juda yuqori 
(Vidovic M. et al., 1990; Hartung H. et al, 1992).
T-xleperlarni stimulyasiyasidan so‘ng hujayra immunitetini faollashuvi 
sitokin – IL-2 ishtirokida sodir bo‘ladi. I tip T-xelperlarning o‘zi litik xususiyatlik 
erituvchi moddalarni (FNO
α
, lifotoksin va boshqalar) ishlab chiqaradi. 
Makrofaglar yordamida litik fermentlarni va erkin radikallarni ishlab chiqarilishini 
kuchaytiradi va antitelaga bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan hujayra sitotoksik 
reaksiyalarida ishtirok etadi. Shunday qilib, bu hujayralar hujayra immun 
reaksiyasini sodir bo‘lishida, autoimmun jarayonlarida markaziy muxim o‘rin 
egallaydi.
Ko‘rsatib o‘tilgan jarayonlarni sodir bo‘lishida T-hujayrani tashqi hamda 
autoantigenlarga ta’sir javobini berilishidir (Sayegh M. et al., 1994). Umumiy 

---

 175
aminokislotalarga doir ketma-ket bo‘layotgan jarayon masalan, virusga tegishli 
peptidlarda organizmni xususiy peptidlariga qarama-qarshi (kesishgan) reaksiya 
bo‘lishi mumkin. T-hujayralar superantigen bilan kontaktda bo‘lganda juda 
faollashib ketishi mumkin. Superantigenlar – bakteriya va viruslarning oqsili 
bo‘lib, HLA va TKR molekulalarini bir-biriga bog‘lab, natijada T-limfotsitlarni 
ham faolligini kuchaytirib yuboradi.
Taxmin qilinishicha, bu antigenlar TKR bilan zanjiri orqali retseptor 
molekulasi bog‘lanadi (Herman A. et al., 1991). Turli hujayralarni, shu jumladan 
autoreaktivlarni ham faolligi kuchayadi. Ko‘p klonlik T-hujayralarning kuchayib 
faollashuvi va antigen hisoblanganlarni kuchayib ketishi tashqi antigenga ham 
javob berishida sodir bo‘ladi, bu holat ko‘p sonli faollashgan sitokinlarni 
ajralishiga olib keladi (Kulov V.V. 1993). T-hujayralarni faolligini kuchayishi 
uchun va ularni miya to‘qimasiga o‘tishi uchun o‘ziga xos-spesifik antigen bilan 
kontaktda bo‘lishi zarur. T-hujayralar agarda o‘ziga xos antigenni topolmasa, u 
holda ular nobud bo‘ladi (Schmied M. et al., 1993) yoki markaziy nerv tizimini 
patologiyasiga ta’sir qilmay tark etadi (Lannes-Vieira S. et al., 1994). 
Klinik ahamiyatga ega bo‘lgan o‘z antigeniga immunopatologik reaksiyani 
sodir bo‘lishi uchun “o‘ziniki-begona”ni ajratish nazoratini buzilgan bo‘lishi shart. 
Miya autoantigenlariga doimo klon hujayralari retseptorlari bilan hosil bo‘lib 
turishi imkoniyati bor. Sog‘lom odamlar qonidan miyelin antigeniga nisbatan 
o‘ziga xos bo‘lgan spesifik klon hujayralarini ajratish mumkin (Tournier-Zasserve 
E. et al., 1988).
Bu reaksiyalarni nazorat qilish uchun bir qancha markaziy va periferik 
tartibga soluvchi tolerantlikni saqlab turuvchi mexanizmlar mavjud.
Klinikada autoimmun reaksiyalar faqat autoagressiv hujayralarni paydo 
bo‘lganida va shu vaqtning o‘zida tolerantlik mexanizmini buzilishida sodir 
bo‘ladi. Qonning immun tizimi bilan kontakt bo‘lmaslik usullari “passiv” usuldan 
(miyada gematoensefalik barerning borligi) farqli o‘laroq haqiqiy tolerantlik 
“aktiv” jarayon bo‘lib, antigen bilan kontaktda bo‘lgandan so‘ng limfotsitlar 
spesifik (o‘ziga xos) rezistantlik ishlab chiqaradi (Nossal G. 1994). T-hujayralar 
timusda yetilgach ular pozitiv va negativ seleksiyani o‘tkazadi. Agar timusda T-
hujayra xususiy antigenni tanib olsa va unga tegishli javob qaytarsa HLA 
molekulalari bilan unda yoki nobud bo‘ladi yoki energiya induksiyasi sodir 
bo‘ladi. Lekin bu jarayon timusdagi barcha autoantigenlarning hammasiga tegishli 
emas.
Yuqorida qayd etilgandek, T-hujayralar sitokinlar ta’siri ostida ko‘p 
klonlarni ajratilishini kuchaytiradi. Bu jarayonlarni nazorat etish uchun periferik 
tolerantlik tizimi mavjud, bu sistema asosan negativ seleksiya usulida ishlaydi, T-
hujayralar faolligini pasaytiradi yoki nobud etadi. Autoantigenga sensibilizatsiya 
bo‘ladi. Tolerantlikni tashkil bo‘lishi, ishlab chiqilishida spesifik supressor 
hujayralar katta ahamiyatga ega (Miller A. et al., 1992).
V hujayralarda genlarda ko‘p mutasiya Ig hududlari mavjud bo‘lgani uchun 
spesifik antitelani nazorat etish juda murakkab. Shuning uchun sog‘lom inson 
xususiy antigenlariga ayrim antitelalarni ushlab turadi, ularning miqdori idiotip-

---

 176
antiidiotip nazoratiga oid mexanizmlar yordamida tartibga tushadi, ya’ni 
ikkilamchi dastlab o‘rab oluvchi antitelalar ishlab chiqishi yordamida V hujayralar 
tolerantligini ishlab chiqish ilikda va periferiyada bo‘ladi (Nossal G. 1994). Immun 
javobini tartibga solishda sitokinlar markaziy o‘rinni egallaydi. Ular, yuqorida 
aytilgandek, 2 guruhga bo‘linadi. Birinchisi hujayrani immun reaksiyasini 
yallig‘lanishini (IL-1, IL-2, 
γ
INT, FNO
α
va boshqalar) kuchaytiradi, ikkinchisi 
hujayra javobini susaytiradi va gumoral javobni zo‘raytiradi. Ko‘pincha surunkali 
rivojlangan yallig‘lanishni (IL-4, IL-10 va boshqalar) pasaytirib yuboradi. Ayrim 
sitokinlar asosan hujayra reaksiyasini bosib turadi, susaytiradi, gumoral (
α
-INT, 
β
-
INT, TRF-
β
va boshqa) larni esa zo‘raytirmaydi yoki faqat gumoral immunitetni 
(IL-6) kuchaytiradi. Sitokinlar ko‘p xildagi vazifalarni bajaradi. Sitokinlarni shartli 
ravishda 2 guruhga bo‘linadi: IL-1, IL-2, FNO-
α
, 
γ
-INT va IL-6 lar 
yallig‘lantiruvchilar va IL-4, IL-10, 
α
-INT, 
α
-INT va TGF-
β
(TRF-
β
)–
yallig‘lanishga qarshilar. 
Keyingi vaqtlarda nerv va immun tizimlarini bir-biriga ta’sirini o‘rganishga 
katta e’tibor berilmoqda va bu masalaga birgalikda neyroimmun tizim deb 
qaralmoqda.
Bu tizimda markaziy o‘rinni IL-1, IL-6, FNO-
α
, hamda gormonlar va 
neyromediatorlar egallaydi. Ko‘pgina nerv hujayralari sitokin ishlab chiqarishi 
mumkin va ularga retseptor yuboradi. Masalan, neyronlar alohida sharoitlarda IL-1 
(Freidin 1992), FNO-
α
(Ziu T. et al., 1994) va IL-6 larni sintez qilish xususiyatiga 
ega, 2 xil hujayralari esa normada turli xil sitokinlarni ishlab chiqaradi. Sitokin 
mahsulotini ishlab chiqarilish darajasini o‘zgarishi neyrofiziologik oqibatga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida sitokinlar glimal 
hujayralar holatini o‘zgarishiga turli xil ta’sir ko‘rsatadi. Immun tizimi hujayralari 
turli biologik faollikka ega bo‘lgan neyroendokrin peptidlarni sintez qilishi 
mumkin, hujayra oraliq murosa etuvchi mediatorlar esa immun tizimida turli xil 
neyrofiziologik xususiyatlarga egadir. Neyrofiziologik xususiyatga ega bo‘lgan 
interleykin: IL-1 pirogenga tegishli va analgetik effekt beradi. Fazaga uyqu vaqtida 
sekin to‘lqinlik ega biotoklarni ta’minlaydi (Krueger J. Et al., 1994), mazkur holat 
α
-INT ga va FNO-
α
ga ham tegishlidir; TRF-
β
esa neyronlarga neyrotrofik ta’sir 
ko‘rsatadi (Chalazoitlis A. et al., 1992). IL-2 astrotsitlar va oligodendrasitlar 
proliferasiyasini kuchaytiradi (Benveniste E., Merrili J., 1986), gipotalamus 
o‘zaklarini bioeelektrik faolligini o‘zgartiradi (Bindoni M. et al., 1988), miya 
po‘stlog‘ini tutqanoqqa oid faolligida ta’sir ko‘rsatadi (De Sarro G. et al., 1994).