Microsoft Word analitik kimyo ruziyev

 
6- rasm. Xromatografik kolonkada turli xil xromatogrammalarning 
ajralishi. 
Sorbilangan moddalarni mos erituvchi (suv yoki kislota) bilan yuvib, 
chiqayotgan suyuqlikni alohida fraksiyalar (ulushlar) holida ajratib olish 
mumkin. 1-sust yutiladigan moddalar, keyin esa yaxshi sorbilanadigan moddalar 
yoki ionlar ajraladi. 
Xromatografik 
usullar 
bir 
qancha 
parametrlariga 
qarab 
klassifikasiyalanadi: 
1. Tahlil qilinadigan aralshma komponentlarining ajralish mexanizmiga 
qarab: 
A) adsorbsion B) taaqsimlanish C) ion-almashinish D) cho’ktirish 
2. Harakatchan fazaning agregat holati bo’yicha: 
A) gazxromatografiyasi 
B) suyuqlik xromatografiyasi 
C) gaz- suyuqlik xromatografiyasi 
3. Stasionar (qo’zgalmas) fazaning tiplari va geometrik joylashishi 
bo’yicha: 
A) kalonkali 
B) yupqa qavatli 
C) qogoz 
xromatografiyasi • 
4. Kalonkada ajraladigan aralashmaning siljish usuliga ko’ra: 
A)Elyuent 

---

54 
B) Frontal 
C) Siqib chiqarish 
Biz asosan tahlil qilinadigan aralashma komponentalarining ajralish 
mexanizmiga asoslangan usullarga to’xtalamiz. 
Adsorbsion xromatografiya: - tekshirilayotgan eritmani kolonkadan 
o’tkazib, kolonkani suv bilan yuvishda aralashmadagi ayrim komponentalarning 
kukun holidagi qattiq sorbentda tanlab sorbirlanishiga va xromatogrammani 
yuzaga chiqarishga asoslangan. (Ushbuni biz yuqorida ko’rdik). 
Ion almashinish xromatografiyasi-o’rin almashinish sorbsiyasiga 
asoslangan. Eritma sorbentdan o’tkazilganda sorbsentdagi ilgari yutilgan yoki 
uning tarkibida bo’lgan bir xil zaryadli ionlarning ekvivalent miqdori eritmaga 
o’tadi. Shunday ion almashtirish xususiyatiga ega bo’lgan sorbentlar ionitlar 
(ion almashtiruvchilar) deyiladi. 
Agar ion eritma bilan kation almashtirsa kationitlar, eritma bilan anionlar 
almashtirsa anionitlar deyiladi. Ham kation ham anion almashtira oladigan 
amfoter xarakterdagi ionlar amfolitlar deyiladi. 
Kationitlarga permutit, -SO
3
H, - COOH, -OH kabi faol ionogen guruhlar 
kiradi. Bular polimer o’zagi bilan mustahkam bog’langan bo’lib, ulardagi H 
atomlari harakatchan va kation almashlash xususiyatiga ega. 
Kation almashish reaksiyasi sxema bilan boradi: 
RH+Me
+
↔RMe+ H
+
reaksiya qaytardir. 
Agar kationitdan kislota o’tkazilsa yutilgan metall kationlar siqib 
chiqariladi; 
RMe + H
+
↔RH+ Me
+
Anion almashtiruvchi smolalarning faol guruhlari -NH
2
, = NH, ≡N dir. 
Ular suvni biriktirib olib, o’z gidroksil ionlarini har xil anionlarga almashtira 
oladigan - NH
3
OH, =NH
2
OH, = NHOH ga aylanadi. 
Anion almashish sxemasi quyidagicha: 
ROH+An↔RAn + OH
- 
Anionlarni regenerasiya qilish uchun ulardan ishqor eritmasi o’tkaziladi: 
RAn+OH
-
↔ROH+An
- 
Cho’ktirish xromatografiyasi usulini 1948 yilda sovet olimlari E. -N. 
Gapon va T.B. Gaponlar tavsiya etgan. 
Bu usulda eritma biror mos cho’ktiruvchi bilan almashtirilgan tashuvchi 
kalonkasidan (masalan: A1
2
O
3
) o’kaziladi. Bunda ionlar qiyin eruvchan 
birikmalar holida, shu birikmalar eruvchanligining ortib borishi tartibida birin- 
ketin chiqadi. 
Masalan: KJ shimdirilgan A1
2
O
3
kolonkasidan Pb
2+
va Hg
2+
lar o’tkazilsa 
yuqorida qizil rangli HgJ va pastda Pb J dan iborat xromogramma hosil bo’ladi. 
Taqsimlanish xromatografiyasi-erigan moddalarning ikkita bir-biri bilan 
aralashmaydigan erituvchilar o’rtasida taqsimlanishiga asoslangan. Masalan: Br 
ning suvdagi eritmasini xloroform bilan CHCl
3
bilan aralashtirib chayqatamiz. 
Br suvga nisbatan xloroformda yaxshi erigani uchun xloroform qavatiga o’tib, 

---

55 
unga to’q-qizgish rang beradi. Suv qavati esa rangsizlanadi. Oxirida muvozanat 
holati qaror topib, Br ning organik erituvchidagi konsentrasiyasi C
org
bilan 
suvdagi konsentrasiyasi C
suv
o’rtasidagi nisbat taqsimlanish koeffisenti - D - 
o’zgarmas songa teng bo’lib qoladi: 
Taqsimlanish xromatografiyasida tashuvchi sifatida tarkibida mineral 
moddalar bo’lmagan filtr qogozlari parchasi (lentasi) ham ishlatiladi va qogoz 
xromografiyasi deyiladi. 
Masalan: qogaz lentasiga bir tomchi suvli eritma tomiziladi va uni probka 
ilmog’iga ilib probirka ichiga uchini organik erituvchi (butil spirti)ga tegizib 
tushirib qo’yiladi. Organik erituvchi qogozga shimilib, yuqoriga ko’tariladi, 
tekshirilayotgan aralashmaning komponentlari ham yuqoriga , Iekin har hil 
tezlik bilan harakat qiladi. Ma’lum vaqtdan keyin qog’oz quritiladi va 
topilayotgan ionlar bilan bar xil rangli birikmalar hosil qiluvchi biror reaktiv 
yordamida ochiltiradi.(7-rasm) 
7-rasm qog’oz xromatografiyasi usulida moddalarni ajratish qurilmasi 
Shuni aytish kerakki, xromatografik usul bilan ajratilganda moddalar 
kimyoviy jihatdan o’zgarmaydi va boshlangich aralashmada qanday bo’lsa, 
o’shandayligicha ajralib chiqadi. Buni ayniqsa, biokimyoviy tekshirishlarda 
ahamiyati katta. 
Xromatografik ajratish usulidan boshqa usul bilan ajratib bo’lmaydigan 
yoki ajratish nihoyatda qiyin bo’lgan aralashmadagi moddalarni bir-biridan 
ajratishda ham foydalansa bo’ladi. 
Gaz xromatografiyasi-uchuvchan birikmalarning murakkab aralashmalarini 
analiz qilishda keng qo’llaniladigan eng samarador metodlaridan biridir. Gaz 
xromatografiyasida ajralish harakatchan gaz va harakatsiz fazalar orasida 
ajraladigan moddalar molekulalarining turlicha taqsimlanishiga asoslangan. 
Kolonkada gaz fazasi va harakatsiz faza orasida analiz qilinadigan har bir qism 
uchun dinamik muvozanat qaror topadi. Xromatografik kolonka bo’ylab 
tashuvchi ishlatiladigan qismlari har xil tezlikda harakat qiladilar. Bu 
harakatning tezligi har bir modda uchun, uning gaz fazasi va harakatsiz fazalar 
orasida taqsimlanish konstantasi bilan aniqlanadi. Xromatografik zonaning 
harakat tezligi taqsimlanish konstantasiyaga teskari proporsionoldir, ya’ni 

---

56 
yaxshi yutiladigan jismlar sorbent qavati bo’ylab yomon yutiladiganlarga ko’ra 
sekinroq harakatlanadilar. 
Kolonkadan chiqishda analiz qilinadigan aralashmaning ajralgan qismlari 
tashuvchi gaz oqimida detektorga kiritiladi. va tashuvchi gazda aniqlanadigan 
jismning konsentrasiyasi yoki moddaning oqimga proporsionaldir. Detektorni 
ko’rsatuvchi qismi elektron potensiometr yordamida avtomatik ravishda 
yoziladi. Xromatografik ajratish natijasida olingan diagramma (8-rasm) 
xromogramma deyiladi. 
8-rasm moddaning xromatografik ajralish diagrammasi 
Gaz xromatografiyasida sifat analizi nisbiy tutilish vaqti va hajmni 
o’lchash qiymatlari asosida olib boriladi. Gaz xromatografiyasida moddalarning 
konsentrasiyasini (miqdorini) aniqlash uchun tekshiriladigan moddalar 
xromatogrammasida hosil bo’lgan cho’qqilarning yuzalari o’chanadi va ular 
taqqoslanadi. 
Gaz xromatografiyasi to’grisida: organik aralashmalar neft mahsulotlari, 
gazlarni aniqlash jarayonlari ma’ruzada qisqacha tushuntiriladi. 
Hozirgi vaqtda xromatografik analiz metodiari tahliliy kimyoning asosiy 
usullari hisoblanadi. Xromografiya kimyoviy va neftekimyoviy sanoat, atrof- 
muhitni nazorat qilishda va boshqa masalalarni hal etishda ishlatilmoqda. 
Xromatografik usullar moddalarning sifat va miqdor jihatdan aniqlashda va 
anorganik manbalarning fizik-kimyoviy xarakteristkalarini o’lchashda katta 
ahamiyatga ega bo’lib, keng ishlatilmoqda. 
Xromatografiya so’zi grek tilidan tarjima qilingan bo’lib, uning to’la 
ma’nosi xromos-rang, grafik-yozishdir. 
Moddalarning turli xil yutuvchi moddalar (adsorbentlar) da yutilishiga 
ko’ra ajralishiga asoslangan usuli xromatografiya deyiladi. 
Frontal usul - asosan ko’p miqdorda toza moddalar olishda ishlatiladi. 
Aralashma (A+B+O) harakatli faza D bilan aralashtiriladi va kolonka 
orqali doimo o’tkazilib turiladi. К - qozondan birinchi bo’lib, eng kam 
yutiladigan modda franksiyasi o’tadi. 
Aralashma eritmasini xromatografik kolonkaga uzluksiz kiritib turish 
natijasida toza holda faqatgina eng yomon adsorbilanadigan moddani ajratib 
olish mumkin. 
Elyuent usulida- doimo oqib turuvchi harakatli fazaga 1-2 tomchi namuna 
yuboriladi va kolonkada alohida-alohida bir-biridan ajratiladi. 

---

57 
Moddalarni faqatgina toza holda - elyuent (yuvindi) xromografiyasi usuli 
bilan ajratib olish mumkin.