Microsoft Word analitik kimyo ruziyev

 
3. Dars o’tish vositalari:
Ko’rgazmali qurollar, asboblarning suratlari, 
sxemalari.
 
4. Dars o’tish usuli
-tarqatma materiallardan foydalanish mumkin.
 
5. Darsning maqsadi: 
Fizik-kimyoviy tahlil usullari moddalarning kimyoviy reaksiyalar 
natijasida o’zgaradigan fizikaviy xossalarini tekshirishga asoslangan. Tahlilning 
fizik-kimyoviy usullari instrumental, asbobiy usullar jumlasiga kiradi. Asboblar 
sifatida tahliliy qurilmalar va tahlil natijalarini kuzatib boruvchi qurilmalar 
ishlatiladi. 
Moddalarni miqdoriy tahlil qilish ikki yo’l bilan bajariladi. 
1. Moddani fizik xossalariga qarab miqdoriy aniqlashda eritmadagi modda 
konsentratsyasi uning ba’zi fizik xossalariga bevosita bog’liq bo’ladi. Bunday 
usullar bevosita usullar deyiladi. Masalan, konduktrometriyada modda miqdori 
bevosita elektr o’tkazuvchanligi qiymati orqali yoki polyarografiyada 
aniqlanadigan modda miqdori to’yingan diffuzion tok qiymati orqali , ma’lum 
standart eritmalar va kalibrovkalash grafiklari orqali aniqlanishi mumkin. 
2. Titrimetik tahlil usullarida ekvivalent nuqtani eritmaning fizik 
xossalarini o’zgarishi bo’yicha aniqlash mumkin. 
Ko’pincha rangli yoki loyqa eritmalarni titrlab aniqlashda ekvivalent 
nuqtani indikator yordamida aniqlab bo’lmaydi., Bunday paytda titrlanadigan 
eritmaning fizik xossalarining o’zgarishidan foydalanish qulaydir. Titrlash 
jarayonida kimyoviy reaksiya natijasida aniqlanadigan modda sarflanib, tugaydi. 
Buning natijasida esa kuzatilayotgan fizik kattalik o’zgaradi va ma’lum 
o’zgarishdan keyin yana doimiy holatga qaytadi. Bunday aniqlash usuliga fizik-
kimyoviy titrlash usullari deyiladi. Ko’pincha potensiometrik, kulonometrik, 
konduktometrik, ampermetrik va fotokalorimetrik titrlash usullaridan 
foydalaniladi. 
Asbobiy tahlil usullari quyidagi guruhlarga bo’linadi.: 
Optikaviy - moddalari va ular eritmalarining optik xossalarini o’lchashga 
asoslangan usullar. 
Elektrometrik-elektrolit eritmalarining elektr kataliklarini baholashga 
asoslangan usullar. 
1. Rezonansli-moddaga elektr va magnit maydonining rezonansli yutilishi 
hodisasidan foydalanishga asoslangan usullar. 
2. Radiometrik- modda miqdori uning radioaktivligi yoki radioaktiv 
indikatorlar qo’llash asosida topiladigan, baholanadigan usullar. 
3. Termik-quritish, titirlash va hokazo jarayonlarda ajraladigan issiqlik 
samaradorligini o’lchashga asoslangan usullar. 

---

66 
4. Xromatografik- moddalarni tahlil, ajratish va konsentrlash usullarini o’z 
ichiga olib, ularning adsorbilanish xossasidan foydalanishga asoslangan. 
5. Mass-spektral - modda molekulasi ionlashtirilib, massasini o’lchashga 
asoslangan usullar. . 
Ultratovushli- modda eritmasi orqali o’tgan ultratovish tezligini o’lchashga 
asoslangan usullar. Bunda ultratovush tezligi modda miqdoriga proporsional 
bo’ladi. 
Umuman tahlil jarayonlarida qo’llanishga qarab asbobiy usullarni 3 ta katta 
guruhga ajratiladi: 
Elektrokimyoviy 
Optikaviy 
Xromatografik 
Fizik-kimyoviy tahlil usullarini o’zining metrologiyasi, jumladan, 
sezgirligi va tanlab ta’sir etuvchi (selektivligi) bilan tavsiflanadi. Barcha 
usullarda ham sezgirlik ko’pincha, asbobda qo’llaniladigan kuzatuvchi 
qo’shimcha vositalarga yoki. detektorlarga bo’g’lik bo’ladi. Masalan, 
polyarografiya va kulonametriyaning yuqori sezuvchanligiga tok va kuchlanishi 
(potensialni) yuqori sezuvchanlik bilan qayd qila oladigan maxsus qurilmalar 
(registratorlar)ning mavjudligi sabab bo’ladi, quyidagi jadvalda ba’zi fizik-
kimyoviy usularning sezuvchanligi keltirildi: 
7-jadval
Fizik-kimyoviy ussullarning sezuvchanligi
№
Usullar 
Topish chegarasi, g 
1 
Fotomeytriya 
1·10
-6
2 
Flyuorimetriya 
1·10
-10
3 
Polyarografiya 
1·10
-8
4 
Kulonometriya 
1·10
-6
5 
Mass-spektrometriya 
1·10
-10
6 
Emmission-spektral 
1·10
-8
7 
Atom-absorbsion 
1·10
-6
8 
Radioizotop tahlil 
1·10
-10
9 
Gaz- xromatografiyasi 
1·10
-8
Hamma tahlil usullari ham selektivlikka ega emas. Ular (refraktrometriya, 
inteiferometriya) aliohoda moddalarni yoki murakkab bo’lmagan aralashmalarni 
tahlil qilishda ishlatiladi. 
Elektrokimyoviy tahlil usullaridan potensiometriyaning selektivligi 
ionselektiv elektrodlar ishlatishga asoslangan. Bu to’g’rida keyingi boblarda 
batafsil to’xtalamiz. 
Fizik - kimyoviy tahlil usullarining to’g’riligi-moddaning tarkibi va uning 
xossalari bilan tushuntiriladi va tajriba asosida aniqlanadi. Shuning uchun 

---

67 
asbobiy tahlilda avalo o’lchov vositalari aniq tayyor standart eritmalar asosida 
kalibrovkalanadi. 
Fizik - kimyoviy ussularining aniqligi esa ko’p jihatdan o’lchov vositasiga 
bog’liq. Manba kuehlanishining doimiy emasligi.aniq natijalar olishga xalaqit 
qiladi. Aniq natijalar olish uchun asbobda kamida 3-5 ta o’lchov olinadi va 
olingan natijalar matematik statistika usulida qayta ishlanadi. 
Fizik - kimyoviy tahlilda modda miqdori bir necha usulda aniqlanadi. 
Ularni ikki guruhga bo’lish mumkin: 
1. Modda standartlari ishlatishga asoslangan usullar. 
2. Moddalarning tahliliy ko’rsatkichlari qo’llanilishiga asoslangan usullar. 
Tahliliy aniqlashlaring quyidagi usullarida standartlar ishlatiladi: a) 
Kalibrovkalash grafiklari usuli. 
Kalibrovkalash grafiklari usulida aniqlanadigan moddaning aniq 
konsentratsyali eritmalari tayyorlanib asbobdagi o’lchanadigan fizik kattalik 
bilan bog’liqlik qiymatlari o’lchanadi va bog’liqlik grafiklari tuziladi. Keyin 
aralashmadagi aniqlanishi zarur bo’lgan moddaning konsentratsyasiga mos fizik 
kattalik aniqlanib, kalibrovkalash grafigidan topiladi. 
b) Solishtirish usuli. Bunda standart eritmaning tarkibidagi asosiy 
moddaning fizik kattalik bilan bog’liqligi qiymati aniqlanadi. Keyin 
namunadagi asosiy moddaning fizik kattalik bilan bog’liqligi qiymati aniqlanib 
quyidagi tenglikdan modda miqdori topiladi: 
Bu yerda C
c
-moddaning standart konsentratsyasi C
x
-moddaning 
aniqlanadigan konsentratsyasi 
f
c
-standart konsentratsyali moddaning fizik 
kattaligi 
f
x
-aniqlanadigan fizik kattalik. 
Kimyoviy va fizika-kimyoviy usullar yordamida tekshirib turishi, hamda 
olinadigan natija aniqligiga ta’sir etuvchi turdi omillarning (temperatura, bosim, 
konsentratsya, pH, ish resursi, tebranish va h.k.z. lar) ta’sirini doimiy ravishda 
o’rganib tekshirib turishi lozim bo’ladi. 
Tahlil jarayonlarini avtomatlashtirishda fizikaviy va fizik-kimyoviy 
usullarning roli beqiyosdir. 
Hozirgi zamon tahliliy kimyosining. asosiy vazifasi atrof-muhitni 
muhofaza etishdan, turli ekologik muammolarni hal etishdan, ya’ni havo, suv, 
tuproq tarkibidagi inson sog’lig’i, tabiat musaffoligiga putur yetkazuvchi turli 
moddalarni aniqlashdan va ularni kamaytirish usurllarini ishlab chiqishdan 
iboratdir. Bu sohada Samarqand davlat universiteti kimyo fakul’tetining 
yetakchi o’qituvchi-olimlari ham ko’pdan-ko’p ilmiy tadqiqotlarni olib 
borayotgani va katta yutuqlarga erishiyotgani butun dunyoda ma’lum va 
mashhurdir. Havodagi CO, SO
2
, NO, NO
2
, F
2
, Cl
2
, Br
2
, SO
3
, SO
2
kabi va 
ko’plab yer osti va usti ob’ektlari tarkibidagi turli metallar, metallmaslar va 

---

68 
boshqa qo’shimchalarni aniqlashning avtomatik usullari yaratilib, ishlab 
chiqarishgajoriy qilingan.