Microsoft Word Allambergenova M

54





singari qancha- qanchalab turkiy urug’larning Markaziy Osiyodan chiqib, Sharqiy Yevropa dashtlarini maskan tutishgani va bu yerlarda ozlarining davlatlarini barpo qilishgani ilk o’rta asrlarga taalluqli Vizantiya, arman va suryoniy manbalarida qayd etiladi.

Qadimgi turkiy obidalarga nazar tashlasak, aynan mana shunday holatlarni uchratamiz. Sarkardalarning bahodirliklari bilan bir qatorda tarixan turli qabila va elatlarning harakati va holati borasidagi qarashlar bizning etiborimizni tortadi. Turkiy urug’larning birgalikda hayot kechirgani bizga ma lum. Ammo turli sabablarga ko’ra yer yuzining turli chekkalariga borib qolgan ko’plab urug’ va qabilalar aylanib kelganda bir shajara, bir ildizga oidligi oydinlashganday bo’ladi.

O’rxun va Enasoy obidalarining matni bilan tanishar ekanmiz, ularda bir qancha xalqlarning nomi tilga olinganining guvohi bo’lamiz. Mazkur elatlar, qabila va turli xalq vakillari haqidagi qiziqarli ma lumotlar tarixan qadimgi turkiy obidalarning hali o’rganilishi kerak bo’lgan qirralarining ancha ekanligini ko’rsatadi.

Turk xalqi- VI asr o’rtalarida Oltoy va Janubiy Sibirda yashagan turkiy qabilalarni birlashtirgan yangi davlat vujudga keldi. Bu davlat turk xoqonligi deb ataldi. VI asrning 70-80 yillarida Enasoyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo’ylarigacha, Manchjuriyadan to Kimmeriy (Qora dengiz) Bosforigacha cho’zilgan ulkan maydonda Turk xoqonligi markazlashdi. Xoqonlik qancha katta bo’lmasin chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar ittifoqidan iborat bo'lgan. Uning aholisi ikki qismga bo’linardi: ko’chmanchi chorvador va o’troq dehqon aholi.

Ko’chmanchi chorvador aholi “Budun” yoki “Qora budun” nomlari bilan yuritilgan. Budun esa o’z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etardi. Masalan, “o’n o’q budun” kabi. ( qarang, Tonyuquq 30) “o’n o’q budun” yoki “o’n o’q el”ning hokimini “Yabgu”, “Jabgu” deb atashgan. Turk xoqonlari mamlakatning o’troq aholi yashaydigan obod viloyatlarini ko’chmanchilar ixtiyoriga topshirsalar-da, ammo aholining ichki hayotiga deyarli aralashmagan. Turk xoqonligi turli-tuman turkiy qabilalarni kuch bilan birlashtirish natijasida