Microsoft Word Allambergenova M

63

6. 
   Qadimgi turkiy yodgorliklarning barchasida hayvon nomlariga duch kelamiz. Bu holat birinchidan, qadimgi xalqlarning totemistik qarashlari bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchidan hayvonlar tabiatidagi qo’rqmaslik, dadillik xalqning ma’naviy hayotiga ta’sir qilgan, ularga o’xshashga harakat qilingan. Shu sababdan ham turkiy bitiklardagi hayvonlar nomlari bilan tanishish turkiy xalqlarning hali ochilmagan e’tiqodlari, rasm-rusmlarini anglab olishimizda katta ahamiyatga egadir.
   
7. 
   Yozma obidalarda uchraydigan toponimlar, yani joy nomlari shu davr xalqning kundalik moddiy, madaniy turmushi haqida malumot beradi. Toponimlarning turli xil nomlari o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmasdan, o’sha davr aholisining etnik kelib chiqishi va tarqalish hududiga qarab nomlanishi tarixiy malumotlarni ham taqdim qiladi. Shuningdek,toponimlar tadqiqi omonim so’zlar, antonim va qo’shma so’zlar haqidagi bilimlarimizni mustahkamlaydi. Chunki qadimgi turkiy tilga oid ko’plab joy nomlarining tarkibi o’zaro qarama qarshi so’zlardan, qo’shma so’zlardan tashkil topgan.
   
8. 
   Obidalarda urug’ va qabilalar nomlarini aniqlash, ularni leksik-semantik tomondan tahlil qilish juda qiyin vazifadir. Chunki buning uchun etimologik kuzatishlar olib borish talab qilinadi. Kultegin, Bilgaxoqon, Tonyuquq bitiglarida etnonimlarni ajratishda ham etimologik lug’atdan foydalanildi. Toshbitiglarda urug’ va qabilalar nomlarini o’rganish orqali ajdodlarimizning yashagan va turkiy qabilalarning tarqalgan hududlari yanada oydinlashadi. Etnonimlarning har bir qabila bayrog’i, yani tug’i asosida nomlanishi esa, qadimgi turkiylarda boshqaruv tizimining yuqori darajada takomillashganidan dalolat beradi.
   

Demak, runiy yozuvlarning tarixi uzoq, bu yozuvda yaratilgan yozma adabiyot ham shunday qadimiylikka egadir. Lekin mukammal darajadagi toshbitiglar qo’lga kiritilmaganligi sababli yozma davrni miloddan oldingi davrlardan boshlashga hali vaqt erta. Ammo, ko’plab qabrtoshlarning qaysi xonga tegishli ekanligi aniqlanmagan bo’lsa-da, undagi yozuvlarning bundan 2500 yil muqaddam yaratilgani isbotlangan. Run yozuvlari qog’ozga, shuningdek, boshqa buyumlarga ham bitilgan. Masalan, «Irq bitigi» («Ta’birnoma») qog’ozda