Microsoft Word Allambergenova M

36

Sof ko’makchilar. Qadimgi turkiy tilda birla, icinta, iya, uza, sari, sayin kabi sof ko’makchilar bo’lgan.

Birla, bila ko’makchisi matnda bosh kelishikda bo’lgan so’z bilan birgalikda qo’llanganda biror ish-harakatning bajarilishidagi birgalikni, birga ishtirok etganlikni, aloqadorlikni, daxldorlikni, shuningdek vosita qurolni ish-harakat jarayonining birin-ketin ro’y berganligini, harakatning bajarilishidagi belgi, holatni va shunga o’xshash ma'nolarni ifodalaydi. Masalan, acim qagan Birla ilgaru yashil Uguz Santuñ yaziqa tagi suladimiz. (Kultegin)

Birla, bila ko’makchisi turli kelishik shaklida kelgan so’zlar bilan qo’llanadi. Masalan: Qaganin birla soñ usmis.

Ucun ko’makchisi. Bu so’z asarlarda to’liq shaklda qo’llanilgan va uning qisqargan shakli bu davr tilida uchramaydi. Ucun ko’makchisi bosh kelishik shaklidagi so’zdan keyin kelganda, u matnda sabab, vaj, bois, ish-harakat jarayonining biror shaxsga atalganligi, predmetga tegishliligi, ish-harakatning maqsadini bildiradi. Shuningdek, ergashgan qo’shma gap tarkibidagi ergash gapning sababini yoki natijasini bildirish uchun xizmat qiladi: baglari boduni tuzsiz ücun. Anta kisra tañri yarliqaduq ücun qagan boltim. (Tonyuquq)

Vazifadosh ko’makchilar. Vazifadosh ko’makchilar barcha so’z

turkumlaridan emas, balki ot, fe'l, ravish so’z turkumlari orqali ifodalanadi. Bu so’z turkumlaridan bo’lgan ko’makchilarning miqdori teng emas. Ot so’z turkumiga nisbatan, ravish so’z turkumida kamroq, ravishga nisbatan fe l so’z turkumida kamroq uchraydi. Shunga ko’ra vazifadosh ko’makchilarni uch xilga bo’lish mumkin: 1.Ot ko’makchilar, 2. Fel ko’makchilar 3. Ravish ko’makchilar 1. Ot ko’makchilar. Ot ko’makchilar yuqorida qayd etilganidek, ma lum o’rinlarda ot vazifasida kelsa, ayrim o’rinlarda esa, ko’makchi vazifalarida qo’llanadi. Ot ko’makchilar, jo’nalish, o’rin va chiqish kelishiklarini olib, matnda ot vazifasini yo’qotadi va ko’makchi vazifasida qo’llanadi. O’zidan oldin kelgan so’zga nisbatan tobelik munosabatida bo’ladi.

Qadimgi turkiy tilda bas, ald, ast, yuz, arqa, qat, ustunta, sinar, artu kabi so’zlar qo’llangan.