Microsoft Word Allambergenova M

33

-u, (-yu), -u. Kayik yayu, tabisgan yayu artimiz (Tonyuquq 8)- Kiyik yeb, tovushqon yeb kun kechirar edik.

-matin, -madin. Igidmis qaganinin sabin almatin yir sayu bardïg ( Kultegin 9)- Tarbiyat qilgan xoqoningning so’zini olmayin har yerga ketding.

Turkiy tillarda, xususan, o’zbek tilida gapning kesimi ko’pincha fe'ldan tuziladi. O’rni bilan,boshqa so’z turkumlari ham kesim bo’lib kelishi mumkin. Biroq, ismlar guruhiga mansub so’zlar kesim bo’lib kelganda, muhim bir hodisani inobatga olmoq kerak. Masalan, hozirgi o’zbek tilida, bu uy cirayli hamda menin niyatim su gaplarining tuzilishiga e'tibor beraylik. Keltirilgan ikkala gapning kesimi fe'l emas. Ammo ushbu kesimlar sifat va olmoshdangina iborat ham emas. Ularda biz kesim deb sanayotgan sifat va olmoshdan keyin ta'kidni bildiruvchi mantiqiy -dir turibdi: bu uy cirayli(dir); Menin niyatim su(dir). Buning singari misollarni yana keltirishimiz mumkin: ularning hammasida ham kesim o’rnida mantiqiy -dir tasavvur etiladi va bundayin “ot-kesimli” gaplarning mantiqiy kesimi yana fe'lga qaytadi.

Hozir biz qo’llayotgan -dir qadimgi turkiy tildagi tururning qisqargan shaklidir (turur> durur/ dur> -dir).

Qadimgi yodgorliklar tilida gapning kesimi, asosan, fe'l bo’lib keladi: Turk bodun Ulti,alqinti, yoq bolti- Turk xalqi o’ldi, tugadi, yo’q bo’ldi (Tonyuquq 3).

Yozma yodgorliklar tilida -ol ham kesimlik belgisi bo’lib, fikr tugalligi, aniqligini bildirib keladi. Masalan, Turk bodun yamä bulganc - ol tamis- Turk xalqi ham sarosimadadir,- debdi. (Tonyuquq 22)

Ko’makchi fe'llar. Yozma yodgorliklar tilida ayrim fe'llar ko’makchi fe'l vazifasida ham qo’llanadi.

Ko’makchi fe'llarning mehim xususiyati, ular qo’shma fe'l yasash uchun ham xizmat qiladi. Qo’shma fe'llar ot yoki sifat bilan ko’makchi fe'llar birikuvidan tuzilgan fe'llar ikki xil: 1) ot yoki sifat+ bol-qolipida tuzilgan fe'llar: qagan bol-xoqon bo’l, yagï bol-yov bo’l; 2) ot yoki sifat+qil-qolipida yasalgan fe'llar: qul qil- qul qil, urus qil- urush qil;