Microsoft Word Allambergenova M

35





1.3 Yordamchi so’zlar taraqqiyoti

Hozirgi o’zbek adabiy tilida uyushiq bo’laklar hamda juft so’zlarda ishlatiladigan va yoki -u bog’lovchilarning o’rnida qadimgi turkiy tilda ...li ...li bog’lovchisi qo’llanilgan. Misol : Saqintïm, turuq buqalï samiz buqalï arqda bilsar, samiz buqa, turuq buqa tayin bilmaz armis. -(So’ng) o’ylab qoldim: “(Birov) turuq buqa deya bilmas emish [yani semiz bilan turuq buqani ajratolmas ekan]” (Tonyuquq 5-6).

Hozirgi “goho” bog’lovchisining o’rnida ara bog’lovchisi qo’llanilgan.

Hozirgi o’zbek tilida -ki bog’lovchisi ergash gapni bosh gapga bog’lashga xizmat qiladi. O’zbek tilshunosligida -ki bog’lovchisi fors tilidan o’zlashgan, sodda gaplari -ki bog’lovchisi bilan birikkan qo’shma gaplarni forsiy qolipda yuzaga kelgan, deb qarovchilar ham bor.

Ko’makchilar

Ko’makchilar vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon va shu kabi munosabatlarni bildirish uchun qo’llanadigan so’zlardir.

Yodgorliklar tilida birla~ bila, ucün, uza~uzra, icra, icinda, ara, basa, qat, burun, tegin ko’makchilari qo’llanilgan.

Uza ko’makchisi: Toquz oguz bodun uza qagan olurti, tir. To’quz o’g’uz xalqi ustidan (bir) xoqon taxtga o’tirdi, -der (Tonyuquq 9).

Tegin ko’makchisi: Qirq yilqa tegin bay cïgay tuzlanur- Qirq yilgacha boy bilan kambag’al tenglashadi.

“So’ng” ma'nosida son, basa, Utru so’zlari, hozirgi “keyin” so’zining o’rnida kedin, kena so’zlari qo’llanilgan.

Hozirgi turkiy tillarda ko’makchilar gapdagi so’zlar o’rtasida bo’lgan turli- tuman munosabatlarni ifodalashga xizmat qilgani kabi, qadimgi turkiy tilda ham ana shunday manolarda qo’llangan.

Ko’makchilar grammatik ma no ifodalashi jihatidan kelishiklarga yaqin turadi. Bazan kelishik shakli bajargan funksiyani bajarishga xizmat qiladi.

Shunga ko’ra qadimgi turkiy tildagi ko’makchilarni sof ko’makchilar va vazifadosh ko’makchilar deb ikki guruhga bo’lishgan.