Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

MMR

s

MMRMk

MBTK

.

=

 

 

MMRM – mavjud mehnat resurslari miqdori,kishi/soati; 

MMR  -  mehnat resurslariga bo’lgan me’yoriy talab, kishi/soati. 

    Mehnat bilan ta’minlanishning salmog’i ko’rsatkichlari  quyidagilar: 

a).1 - xodimga to’g’ri kelgan yillik ishlab  chiqarish  yuklamasining   hajmi (k/s) 

 

larSoni

Xo

YillikYU

XS

YYU

dim

=

 

 

b).100 ga.qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan xodimlar soni: 

 

100

*

.

dim

100

*

.

XYaroqliEr

Q

larSoni

Xo

XYE

Q

XS

=

 

 

v).1  xodimga  to’g’ri  kelgan  qishloq  xo’jaligiga  yaroqli  yer,  haydaladigan    yer  va  qishloq 

xo’jaligi ekinlari maydoni: 

 

---

 

 

202 

 

larSoni

Xo

XYaroqliEr

Q

XYE

Q

dim

mayd.

Ekin 

Haydal.Er;

;

.

XS

EM

HE;

;

.

=

 

g).Bir  xodimga  to’g’ri  kelgan  qoramollar  va  parrandalar  (shartli    boshga    aylantirilganda) 

miqdori. 

 

Soni

lar

Xo

Bosh

Shartli

XS

SHB

 

dim

 

=

 

 

Qishloq  xo’jaligida  ish  kuchining  miqdori  va  harakatini  hisoblash  uchun  quyidagi 

ko’rsatkichlar  tizimi  qo’llaniladi  –  o’rtacha  ro’yxatdagi  va  o’rtacha  yillik  xodimlar  soni,  ish 

kuchining aylanishi va qo’nimsizligi koeffisiyenti. Yildagi o’rtacha ro’yxatdan o’tgan xodimlar 

soni yoki ularning umumiy sonnini, 1 yildagi ish kunlar (285) soniga bo’lib topiladi. 

 

285

)

(

 

dim

`

XS

Soni

lar

Xo

rxs

O

=

 

 

O’rtacha yillik xodimlar soni quyidagicha topiladi: 

i)

kishi/soat

 

1995

 

7

 

*

 

285

 (

 

miqdori

k/s.lar 

 

sarflangan

  

haqiqatda

 

 xodimga

1

 

yoki

oy 

-

12

k/slari

 

jami

 

sarflangan

 

yoki

 

yig`indisi

 

soni

i

ro`yxatdag

 

o`rtacha

 

oyidagi

har 

 

ng

xodimlarni

O`yxs

=

=

 

 

Ish kuchini qabul qilishning aylanish koeffisiyenti quyidagicha topiladi: 

soni

 xodimlar 

i

ro`yxatdag

 

o`rtacha

soni

r 

qilinganla

 

qabul

 

davomida

 

yil

IKQQAK

=

 

 

Ishdan ketganlarning aylanish koeffisiyenti quyidagicha topiladi: 

 

soni

 xodimlar 

i

ro`yxatdag

 

o`rtacha

soni

imlar 

ketgan xod

ishdan 

IKAyl.K

=

 

 

   Ish kuchining qo’nimsizlik koeffisiyenti quyidagicha topiladi: 

 

soni

 xodimlar 

i

ro`yxatdag

 

o`rtacha

soni

r 

an xodimla

bo`shatilg

ishdan 

uchun 

 

buzganligi

 

intizomini

mehnat 

 

 va

ko`ra

 

 xohishiga

o`z

IKQon.K

=

 

 

 

 

---

 

 

203 

 

9.5. Ish kuchidan foydalanishning mavsumiyligi, uning ko’rsatkichlari  va omillari 

 

Qishloq xo’jaligida ish kuchidan foydalanish bir qator  o’ziga  xos xususiyatlarga ega. Bu ishlab 

chiqarish  sharoitidan,  foydalaniladigan  texnologiyadan,  texnika  bilan  ta’minlanish  darajasidan, 

qishloq  mehnatkashlari  uchun  dehqon  xo’jaligining  mavjudligidan  kelib  chiqadi.  Shunday 

xususiyatlardan biri ish davri va ishlab chiqarish davrining mos kelmasligidan kelib chiqadigan ish 

kunidan  foydalanishning  mavsumiyligidir.  Mavsumiylik  ish  muddatining  qisqaligidan,  ayniqsa 

dehqonchilikda,  ekish,  hosilni  yig’ish  va  boshqa  jarayonlarning  ob-havoga  bog’liqligidan  kelib 

chiqadi. Eng ko’p vaqt bizda hosilni yig’ib oladigan oylarga to’g’ri  keladi (sentyabr-oktyabr), eng 

oz  vaqt  esa  qish  oylari  (yanvar-fevral)ga    to’g’ri    keladi.    Qishloq  xo’jaligida  ish  kuchidan 

foydalanishning mavsumiyligi darajasini  bildiradigan bir qancha ko’rsatkichlar mavjud: 

1.Mehnat  xarajatlarining  oylik  va  o’rtacha  oylik  taqsimlanishi.  Xodimlar  sonini  yoki  oylar 

bo’yicha ishlangan kishi/soatlarini 12 oyga bo’lib topiladi: 

 

12

soatlari

 

kishi

;

12

soni

Xodimlar 

 

 

2.Mehnatdan  foydalanishning  mavsumiylik  koeffisiyenti.  Tekshirilayotgan  oydagi  mehnat 

xarajatini o’rtacha oylik mehnat xarajatiga bo’lib topiladi: 

ajati

mehnat xar

oylik 

 

O`rta

ajati

mehnat xar

 

oydagi

digan 

Tekshirila

 

3.Mavsumiy  yuklamaning  notekislik  koeffisiyenti.  Maksimal  yoki  minimal  oydagi  mehnat 

xarajatini o’rtacha oylik mehnat xarajatiga bo’lib topiladi: 

 

ajati

mehnat xar

oylik 

 

O`rta

ajati

mehnat xar

          

oydagi

 

minimal

 

yoki

 

Maksimal

 

 

4.Mavsumiy tebranishi. Maksimal oydagi mehnat xarajatini minimal oydagi mehnat xarajatiga 

bo’lib topiladi: 

 

ajati

mehnat xar

oylik 

 

Minimal

ajati

mehnat xar

oylik 

 

Maksimal

 

 

M: Xo’jalikda yil davomida 399 ming kishi/soati  ishlangan,  maksimal mehnat xarajatlari iyul 

oyida 34,4 ming kishi/soatini,  minimal  mehnat xarajatlari yanvar oyida – 20,3 ming kishi/soatini 

tashkil etgan  u  holda o’rtacha  oylik  mehnat  xarajati  bir  yilda  33,2 (399000:12)   ming kishi/soati, 

mavsumiylik    koeffisiyenti  oktyabr  oyida  -  1,03  ni  (34400:33250),  yanvarda  esa  0,61  ni 

(20300:33250), mavsumiylik  tebranishi esa 1,69 (34400:20300) ni tashkil etgan.  

Ish  kuchidan  foydalanish  samaradorligini  oshirishning  muhim  ahamiyati,  yil  davomida  ish 

kuchidan  bir  tekis  foydalanishni  ta’minlaydigan,  qishloq  xo’jaligi  mehnatining  mavsumiyligini 

pasaytirish  imkoniyatlarini  izlab  topishdadir.  Qishloq  xo’jaligida  ish  kuchidan  foydalanish 

mavsumiyligini kamaytirishning asosiy omillari quyidagilar: 

1.Ishlab  chiqarishni  mexanizasiyalashtirish  va  intesivlik  darajasini  oshirish.  Uning  oshishi 

qishloq xo’jaligi ishlarining eng tig’iz davrida mehnat xarajatlariga bo’lgan iste’molni kamaytirish 

va shu bilan qish va yoz oylaridagi xodimlarga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi farqni qisqartirish. 

---

 

 

204 

 

2.Ishlab chiqarishning tarmoq strukturasi. Tarmoq strukturasini takomillashtirish yil davomida 

ish kuchiga bir tekisda ehtiyoj bo’lgan tarmoq va mahsulot turi salmog’ini ko’paytirish demakdir. 

Dehqonchilikda  bunga  ekish  muddati,  ishlov  berish,  pishib  yetilishi  va  hosilni  yig’ib  terib  olish 

bo’yicha ekin va navlarni tanlash yo’li bilan erishiladi. Chorvachilikda esa dehqonchilikka nisbatan 

yil  davomida  xodimlar  bandligi  ancha  yuqoridir.  Shuning  uchun  qishloq  xo’jaligi  ishlab 

chiqarishining umumiy hajmida chorvachilik salmog’ini oshirish ham xodimlar bandligining ancha 

tekis bo’lishini ta’minlaydi. 

3

.

Yordamchi  korxonalar  va  hunarmandchilik.  Fermer    xo’jaligidagi,  qishloq  xo’jaligi 

mahsulotlarini qayta ishlaydigan sanoat korxonalaridagi va sexlaridagi ishlar mavsumiy xarakterga 

ega  va  dala  ishlari  ancha  tig’iz  bo’lgan  paytlarda  hyech  zararsiz  to’xtatib  qo’yilishi  mumkin.  Bu 

qishloq xo’jaligi mehnati mavsumiyligiga barham berishi va ish kuchining qish oylaridagi bandligini 

oshirishga imkon beradi. Bundan tashqari yordamchi korxonalar va hunarmandchilik o’z joyida o’z 

xom ashyosidan foydalanib,  xo’jalikka qo’shimcha pul daromadlari, xodimlar uchun qo’shimcha ish 

haqi manbai bo’lib xizmat qiladi. Qishloq xo’jaligida ish kuchidan yaxshiroq foydalanishning katta 

imkoniyati ijtimoiy va individual qurilishni rivojlantirish, kapital ta’mirlash, yo’l qurilishi, umumiy 

ovqatlanish,  maishiy  xizmatni  tashkil  qilish,  qishloq  xo’jaligida  sanoat  ishlab  chiqarishi 

kooperasiyasidan foydalanishga ham bog’liq. 

4.Kadrlar  malakasi.  Qishloq  xo’jaligi  xodimlarining  malakasini  oshirish,  ularning  aralash 

ixtisos  va  mutaxassisliklarni  egallashi,  fermer  xo’jaliklarida  ishlovchilarni  qurilish,  meliorativ  va 

boshqa ishlarga, ya’ni qish oylari qilinadigan ishlarga jalb qilish ham ish kuchidan foydalanishning 

mavsumiyligini ancha yumshatadi. 

5.Xo’jalik  operasiyalarining  bajarilish  muddatlari.  Ish  kuchidan  ancha  oqilona  foydalanish 

alohida  xo’jalik  operasiya  (mineral  va  mahalliy  o’g’itlarni  tashish,  urug’ni  tayyorlash  va 

boshqalar)larni nisbatan ancha bo’shroq vaqtlarga ko’chirishga imkon beradi. 

6.Mehnatni  oqilona  tashkil  qilish.  Mehnat  jarayonlarini  oqilona  tashkil  etish,  texnika  va 

xodimlarni  yagona  ishlab  chiqarish  siklida  birlashtirish,  ishni  oz  sonli  kishilar  bilan  bajarish,  ish 

kuchiga bo’lgan ehtiyojni pasaytiradi.