Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

foydalanish omillari 

 

Bozor  munosabatlarigacha  foydalanib  kelingan,  ishlab  chiqarish  samaradorligining  xarajatli 

konsepsiyasi  va  shu  asosda  tuzilgan  ko’rsatkichlari,  resurslarning    istemol    qilingan    qismidan  

foydalanish  samaradorligini, ya’ni haqiqiy joriy xarajatlarni baholashga imkon berar edi. Xarajatli 

ko’rsatkichlar ishlab  chiqarishning  iqtisodiy  samaradorligini oqilona baholashga imkon bermas edi. 

Chunki bir qism ishlab chiqarish  resurslari  qandaydir  sabablarga  ko’ra mahsulot ishlab chiqarishda 

faol  qatnashaolmas  edi.  Bunday  sharoitda    jamiyatning  bir  qism  resurslardan  foydalanish  darajasi 

pasayib ketar edi.  

Resurslarni  tejashga  qaratilgan  bozor  iqtisodiyoti    sharoitida,  muhim  vazifa  bo’lib,  joriy 

xarajatlarning  iqtisodiy  samaradorligini  aniqlash emas, balki qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining 

iqtisodiy  samaradorligini aniqlash, ya’ni jami iste’mol qilingan resurs  potensialidan foydalanishning 

samaradorligini  aniqlash  hisoblanadi  (ishlab  chiqarish    samaradorligini  resurs  konsensiyasi).  Bu 

muammoni hal qilishninig qiyin tomoni shundaki, turli xil ishlab  chiqarish resurslari qishloq xo’jaligi 

ishlab chiqarish samaradorligiga turli  xil tasir ko’rsatadi va turli xil o’lchov birliklarida  hisoblanadi.  

Bundan  tashqari  respublikaning  turli  viloyat  va  xo’jaliklarida  ishlab  chiqarish  resurslari  turli  xil 

nisbatda  joylashgan.  Bu  esa  albatta    xo’jalik    yuritishning  pirovard  natijasida  o’z  aksini  topadi. 

Mustaqillikkacha  va  undan  keyingi  yillarda  ham  agrar  iqtisodchilar  qishloq  xo’jaligida  

qo’llaniladigan  resurs  potensialining  umumiy  miqdorini  aniqlashning  uslubiy  asoslarini    ishlab 

chiqishga harakat qildilar.  

Shulardan,  resurs  potensialini  hisoblashning  quyidagi  uchta    uslubini      amaliyotda  qo’llash 

mumkin deb topilgan edi: 

1.Umumiy o’lchovli qishloq xo’jaligiga yaroqli maydon bo’yicha 

2.Korrelyasiya-regressiya tahlilidan foydalanish asosida; 

3.Ishlab chiqarish resurslarining puldagi bahosi bo’yicha. 

Qo’llaniladigan resurs potensiali miqdorini aniqlashning birinchi uslubi  osonroq  bo’lib, uni 

umumiy  o’lchovli  qishloq  xo’jaligiga  yaroqli  maydon    bo’yicha  aniqlanadi.  Qishloq  xo’jaligiga 

yaroqli yer umumiy o’lchovga  aylantirish yo’li bilan mehnat, yer-suv va moddiy resurslarni iqtisodiy 

baholash  orqali  amalga  oshiriladi.  Xo’jalik  yerlari  sifatining  indeksi,  shuningdek  fond  va  mehnat 

resurslari  bilan  ta’minlanishi  shu  ko’rsatkichlarni  o’rtacha  viloyat  yoki    o’rtacha  tuman 

ko’rsatkichlariga nisbati bilan topilar edi. Resurs bilan ta’minlanishning jami indeksi (qo’llanilgan 

resurs potensiali)  xususiy  indekslarning yig’indisini to’rtga (ishlab chiqarish resurslari soniga) bo’lib 

hisoblanilar edi. Resurs potensialiga shartli baho beradigan  ushbu  usulni  qo’llash, chegaralangan 

xarakterga ega edi. 

---

 

 

 

196 

 

Ikkinchi  uslubning  mohiyati  -  resurs    potensialining  miqdorini  korrelyasiya  -  regressiya  

tahlilidan   foydalanish asosida hisoblash, har bir resurs turining tovar mahsulot ishlab chiqarishga 

miqdoriy ta’sirini  aniqlashdan  iborat. Bu  uslub  bo’yicha  hisob-kitoblar qishloq xo’jaligi  hisoblash 

markazlariga ega bo’lgan  standart  dasturlar  bo’yicha bajarilishi mumkin. 

 Uchinchi uslub ishlab chiqarish resurslarini pulda baholashga asoslangan. Mehnat  resurslarini   

baholash  qishloq  xo’jaligi  ishlab    chiqarishda  band  bo’lgan  yillik  o’rtacha  xodimlar  sonini 

qo’shimcha  mablag’  bilan  bitta  xodimning  chiqib  ketish  kompensasiya  sharoiti  normativiga 

qo’paytirish  yo’li  bilan  aniqlangan.  O’rtacha  statistik  ma’lumotlar  asosida,  sanoat  va  qishloq 

xo’jaligida mehnatning fondlar  bilan  qurolanishini  hisobga  olgan holda sanoatda bitta xodimning 

ishdan ozod bo’lish  xarajatlaridan  kelib chiqib hisoblanilgan.  

Shuningdek,  moddiy  resurslarning  pulda  bahosi  qishloq  xo’jaligiga  taaluqli    asosiy  ishlab 

chiqarish  vositalari  va  moddiy  oborot  vositalari  qiymatining  o’rtacha  yillik  summasi  sifatida 

aniqlangan.  Takroriy  hisoblashlardan  qutulish  uchun  asosiy  vositalar  summasidan  ko’p  yillik 

daraxtlar qiymati chiqarib  tashlangan. Chunki  u  yer  resurslarini pulda baholashda bir marta hisobga 

olingan. Keyin esa qishloq xo’jaligi  ishlab  chiqarishida qo’llanilgan resurslar potensialining jami  

pulda   bahosi  ko’rsatkichini hisoblash mumkin bo’lgan.  

Lekin,  resurslarni  (mehnat  resurslari  va  yer  resursini)  bunday  uslublarda  baholashlar  ham 

ularning haqqoniy qiymatiga uncha yaqin kelaolmas edi. Shuning uchun ishlab chiqarish resurslarini 

baholashning boshqacharoq uslublari to’g’risida biz keyingi alohida maxsus boblarda (shu bobning 

“Mehnat  resurslarini  iqtisodiy  baholash    uslubiyoti”  deb  nomlangan  8-paragrafida  va  6-“Qishloq 

xo’jaligining  yer-suv    resurslari  va    ulardan  samarali  foydalanish”  bobining  “Mulk  munosabatlari 

sistemasida yer resurslari. yer mulkini ro’yobga chiqarishning iqtisodiy mexanizmi” deb nomlangan 

2 -paragrafida) fikr yuritamiz. 

Umuman resurs potensiali ko’rsatkichi ishlab chiqarishni boshqarishning turli  xil vazifalarini 

amalga oshirish uchun foydalaniladi. 

1.O’lchash; 

2.Tartibga solish; 

3.Rag’batlantirish. 

Birinchidan: o’lchash funksiyasi, resurs potensialini tashkil qiluvchi elementlarini turli tezlikda 

va  turli  yo’nalishiga  (qishloq  xo’jaligida  mehnat  resurslari  kamayish  tendensiyasiga  ega,  yer 

resurslari  o’zgarmaydi,  moddiy  resurslar  esa  tez  ko’payib  turadi)  qarab    vujudga  keladigan, 

shuningdek qishloq xo’jaligini  ishlab  chiqarish  resurslari bilan taminlashni aniqlashda namoyon 

bo’ladi.  Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  resurslar  bilan  ta’minlanishi  mutloq  va  nisbiy  

salmoqni    aniqlash    ko’rsatkichida    xarakterlanishi  mumkin.  Absolyut  ko’rsatkich  bu  resurs  bilan 

ta’minlanish koeffisiyentidir.  

 

RPmeyor

RPhaqiqiy

RTK

=

 

   

 

 

  Salmog’ini aniqlash ko’rsatkichlari 

1.Resurslar bilan ta’minlanish 

 

er

QXyar

RP

RT

.

=

 

 

2.Mehnatning resurslar bilan qurollanishi 

 

---

 

 

 

197 

 

XS

RP

PQ

=

 

 

Ikkinchidan,  o’lchov  funksiyasi,  resurs  potensialidan  foydalanish  samaradorligini  baholash 

imkoniyatini ifodalaydi.  

  Uning ko’rsatkichlari quyidagilar. 

  1.Resurs qaytimi 

 

 

 

 

RP

SM

RQaytimi

=

 

  2.Resurs sig’imi 

SM

RP

RS

=

 

   

 

 

 

Qo’shimcha ko’rsatkichlar esa quyidagilar: 

 

RP

F

TM

YM

RQaytimi

.

.

=

     

F

TM

YM

RP

RS

.

.

=

 

 

 Iste’mol  qilingan  resurslar  potensialidan  foydalanish  samaradorligining  asosiy  ko’rsatkichi 

yuqorida aytib o’tilganidek, mahsulot tannarxidir.   

Uchinchidan, o’lchov vazifasi, qishloq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligi va intensivlik darajasini 

aniqlash imkoniyati bilan ifodalanadi. 

2.Tartibga  solish  funksiyasi.  Resurs  potensiali  miqdorini    hisobga    olish  yo’li  bilan 

kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishni  ta’minlashda  teng    imkoniyatlar  yaratish  va  xo’jalik 

yuritishning iqtisodiy sharoitlarini  tenglashtirish imkoniyatlarida aks etadi. 

 3.Rag’batlantirish  funksiyasi.  Qishloq  xo’jaligi  ishlab    chiqarish    resurslaridan  ancha 

samaraliroq foydalanishda ichki imkoniyatlarni izlab topishda namoyon bo’ladi. 

Ulardan  baholarning  tashkil  topishida,  ixtisoslashtirishni  chuqurlashtirishda    foydalanilishi 

mumkin. 

Resurslarning  yuqorida  keltirilgan  baholash  usullari  ularning  samaradorligini  shartli 

o’rganishga imkon beradi, holos. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  barcha  resurslarning  qimmati  talab  va  taklif  hamda  qiymat 

qonunlarining aniq talablari asosida aniqlanishi zarur.