Microsoft Word ЌТК ва М 1 кичоб. doc

Xorijiy mamlakatlarda zamonaviy yengil atletikaning rivojlanishi

Hozirga zamon yengil atletika sporti Angliyada boshqa mamlakatlarga nisbatan oldinroq kirib keldi. 1837 yili Regbi shahri kollej o’quvchilari o’rtasida daslabki musobaqa o’tkaziladi. Ushbu musobaqa dasturida yengil atletikaning qisqa masofaga yugurish, to’siqlar osha yugurish, og’ir jismlarni uloqtirish va 2 km masofaga yugurish turlari kiritiladi. Keyinchalik Oksford va Kembrij universitetlarida o’tkazilgan musobaqalar dasturiga yengil atletikaning qisqa masofalarga yugurish, og’irlashtirilgan jismlarni uloqtirish, to’siqlar osha yugurish, kross yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrash turlari kiritiladi va musobaqalar o’tkaziladi.
1864 yilda Oksford va Kembrij univerisitetlari talabalari o’rtasida birinchi bor yengil atletika bo’yicha rasmiy musobaqa tashkil etilib, bu musobaqalar har yili o’tkazilgan. Dastlab mazkur musobaqalar dasturiga yugurishning olti turi,
sakrashning ikki turi kiritiladi. Keyinchalik esa musobaqalar dasturi bosqon uloqtirish va yadro itqitish bilan to’ldiriladi.

19. 
    asrning 60-yillariga kelib, yengil atletika musobaqalariga amaldor shaxslar ham qiziqa boshlaydilar. Yengil atletika sport turi bilan mansabdorlar ham sport klublarida shug’ullana boshlaydi. Angliya mansabdorlari yengil atletika sporti bilan qiziqar edilar-u, lekin yugurish yo’lkalarida “oddiy xalq” bilan birga qo’shilib yugurishni istamas edilar. Ayniqsa ular, yurish va yugurishdan ochiq musobaqalar deb ataladigan musobaqalarda qatnashishga muyassar bo’lgan oddiy xalq vakillariga yutqizishdan qo’rqishar edilar.
    

Shu munosabat bilan keyinchalik 1864 yili Angliya sport klublari “Havaskorlik to’g’risida” nizom qabul qilinadi. Unda yugurish yo’laklarida mansabdorlar bilan oddiy fuqarolar birga musobaqalashishi ta’qiqlab qo’yiladi. Shu nizomga asosan oddiy xalq vakillari professionallar deb ataladi. Ular havaskorlar sport klubiga kirishlariga va havaskorlar bilan musobaqalarda qatnashishlariga ruxsat berilmaydi.
1865 yilda London atletik klubi tuzilib, u yengil atletika sportini keng ommalashtira boshlaydi. Bu klub yengil atletika bo’yicha mamlakat birinchiliklari tashkil etish va o’tkazishda “Havaskorlik to’g’risida”gi nizomga rioya qilgan holda musobaqalarni nazorat qilib turar edi.
1880 yilda Britaniya Imperiyasi barcha yengil atletika assotsatsiyalarini birlashtiradi va bu tashkilot “Havaskorlar yengil atletikasi” oliy tashkiloti maqomiga ega bo’ladi. U butun Angliyaga qarashli mustamalaka va koloniyalaridagi barcha yengil atletika klublarini birlashtiradi. Assotsatsiya yengil atletika sportiga umumiy rahbarlik qilib, sportchilarni xalqaro musobaqalarga tayyorlaydi va doimiy nazoratga oladi.
Fransiyada yengil atletika sport turi sifatida XIX asrning 70-yillarida, avval harbiy qismlarda va fuqaro liseylarida rivojlana boshlaydi. 80-yillardan boshlab liseylarda yugurish bo’yicha musobaqalar muntazam tashkil etilib, o’tkazib kelingan. 80-yillar oxirida Fransiya rahbariyati fransuz atletik sport jamiyatlarining
assotsatsiyasini tuzadi. Yengil atletika turlari bo’yicha musobaqalarni tashkil etish va o’tkazishni o’z zimmasiga oladi.
AQSHda yengil atletikaning ravojlanishi 1868 yillardan boshlab shakllanadi. Ayniqsa, Nyu-York shahrida atletika klubi tuzilib, yengil atletikadan birinchi marta rasmiy musobaqa o’tkaziladi. Tez orada universitetlar yengil atletikaning taraqqiyot markaziga aylanadi.
1874 yilda Garvard universiteti talabalari o’rtasida yengil atletika bo’yicha birinchi musobaqa bo’lib o’tadi. 80-yillar oxirida AQSHda universitetlararo atletika ittifoqi tuziladi. “Amerika havaskorlar yengil atletikasi milliy assotsatsiyasi” va mamlakatda yengil atletikaga rahbarlik qiluvchi - “Amerika havaskorlar yengil atletikasi ittifoqi” tashkil qilinadi.
Germaniyada birinchi rasmiy yengil atletika musobaqalari 1888 yilda Berlindagi kriket va futbol klublari tamonidan tashkil qilingan. Mustaqil yengil atletika klublari esa 1890 yillarda paydo bo’ladi. 1898 yilda yengil atletikaning bosh tashkiloti - Germaniya yengil atletika boshqarmasi tuzildi.
Skandinaviya mamlakatlarida yengil atletika mustaqil sport turi sifatida 1887 yilda SHvesiyada, 1897 yilda Norvegiyada va 1906 yilda Finlyandiyada ommalashib, rivojlana boshlaydi.
Vengriya, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Yugoslaviya va boshqa markaziy Evropa mamlakatlarida yengil atletika sporti XIX asrning 90-yillarida rivojlana boshlaydi.
Dunyoning ko’plab mamlakatlarida yengil atletika sport turi sifatida XIX asrning oxirlariga kelib asos solingan.
Sportning yengil atletika turi taraqqiyoti uchun 1896 yilda Gresiyaning Afina shahrida zamonaviy Olimpiada o’yinlarining qayta yo’lga qo’yilishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Olimpiada o’yinlari orqali yengil atletika sport turi dunyo xalqlari o’rtasida shiddat bilan ommalashib bordi. Bu ommalashuv natijasida shu yili o’tkazilgan I Olimpiada o’yinlarida yengil atletikaning 12 ta turidan musobaqalar tashkil etiladi. U vaqtlarda Olimpiada o’yinlarida faqat erkaklar uchun o’tkazilar edi.
Oradan to’rt yil o’tib yengil atletika shunday rivojlanadiki, 1900 yil Parijda tashkil etilgan II Olimpiada o’yinlarida 23 ta turdan baxslar olib borildi. Bu esa mazkur sport turining ommaviyligi ortib, taraqqiy etayotganidan dalolat berar edi.
Olimpiada o’yinlarida yengil atletikaning musobaqalar dasturiga o’zgartirishlar kiritib kelingan. Avvalgi musobaqalar dasturiga kiritilgan turlarning ayrimlari olib tashlangan bo’lsa, o’rniga boshqa yangi turlar joriy etila boshlagan. Masalan, 1896 yilgi birinchi Olimpiada o’yinlarida 12 ta tur, 1900 yili Parijda (Fransiya) 23 ta tur (avvalgisiga 11 ta yangi tur qo’shilgan), 1904 yili Sent-Luisda (AQSH) 25 ta tur (avvalgisidan 2 ta tur olib tashlangan va 4 ta yangi tur qo’shilgan). Olimpiada o’yinlari musobaqalar dasturiga bu kabi o’zgartirishlar kiritilishiga quyidagi omillar sabab bo’lgan:

• 
  yengil atletika turlarining yildan-yilga ommalashuvi;
  
• 
  yengil atletika turlari texnikasini bajarilishidagi noqulayliklar;
  
• 
  yengil atletika turlari texnikasini bajarishda sportchining jarohat olish ehtimolining yuqoriligi.
  

1912 yilda yengil atletikani rivojlantirishga va xalqaro musobaqalar o’tkazishga rahbarlik qiladigan tashkilot – Xalqaro Yengil atletika havaskorlari federasiyasi (IAAF) tashkil qilingan. Federasiyaning maqsadi – federasiya a’zolari o’rtasida hamkorlik o’rnatish, nizom, ustav va xalqaro musobaqalar o’tkazish qoidasini ishlab chiqishdan iborat edi.
1912 yilda Stokgolmda (SHvesiya) o’tkazilgan V Olimpiada o’yinlari yengil atletika taraqqiyotida muhim bosqich bo’ldi. O’shanda yengil atletikaning ko’p turlaridan qator yillardan beri o’zgarmay kelayotgan Jahon va Olimpiada rekordlari yangilangan.
Birinchi jahon urushidan keyin ko’p mamlakatlarda sportning rivojlanishi va ommaviyligi biroz sust holatga kelib qoladi. Shuning uchun ko’p mamlakatlar 1920 yilda o’tkazalgan XII Olimpiya o’yinlarida qatnashmaydi. Bu esa avvalgi musobaqalarda o’zlarining natijalari bilan maqtana olmaydigan davlatlar vakillariga qo’l keladi. Aynan shu Olimpiada o’yinlarida urushga qatnashmagan
mamlakatlarning vakillari (amerikaliklar, shvedlar va finlar) tuzukroq natijalarga erishadilar.
Birinchi va ikkinchi jahon urushlari o’rtasidagi qariyb hamma Olimpiadalarda yengil atletikadan Amerika Qo’shma Shtatlarining sportchilari katta muvaffaqiyatlarga erishib kelgan. Fransiya, Angliya, Germaniya, SHvesiya va Finlyandiya yengil atletikachilari ularga jiddiy qarshilik ko’rsatishi natijasida keskin raqobat yuzaga keltirar, ayrim turlarda esa ulardan yaxshiroq natijalar ham ko’rsatganlar.
Zamonaviy Olimpiada o’yinlari tarixiga nazar solsak, 1916 yilgi Berlin, 1940 yilgi Tokio va 1944 yilgi Xelsinkida o’tkazilishi rejalashtirilgan Olimpiada o’yinlari o’sha davrdagi harbiy harakatlar va siyosiy qarama-qarshiliklar tufayli o’tkazilmagan.
1928 yilda Amsterdamdagi IX Olimpiadada birinchi marta ayollar uchun yengil atletikaning 5 ta turi bo’yicha musobaqalar o’tkazilgan. Shundan boshlab, ayollar o’rtasida ham musobaqalar doimiy ravishda o’tkazilib kelinadi.
U paytlarda yengil atletika musobaqalarida atigi 12 mamlakatdan sportchilar qatnashgan edi. Bu o’yinlarda ko’pchilik atletlarning sport natijalari va mashqlarni bajarish texnikalari ancha past bo’lgan, shu sabab rekordlar kamsonli qayd etilgan.
Ikkinchi jahon urushidan keyin yengil atletika sporti taraqqiyotida anchagina o’zgarishlar kuzatiladi. Bu davrda hamma mamlakatlar yengil atletikachilarning yutuqlari darajasi sezilarli yuksalib, bu sport turida kuchlar nisbati o’zgaradi. Ayniqsa, Sobiq Ittifoq tarkibidagi ittifoqdosh respublika sportchilari katta yutuqlarga erishdilar.
Jahon yengil atletikasi taraqqiyotida 1952 yili Xelsinkida o’tkazilgan XV Olimpiya o’yinlaridagi musobaqalarning ahamiyati katta bo’ldi. Unda 70 ta mamlakatdan sportchilar ishtirok etadi. Birinchi o’rinni AQSH yengil atletikachilari egallaydi. Olimpiada musobaqalarida birinchi marta qatnashgan Sobiq Ittifoq yengil atletikachilarining yuqori tayyorgarligi va bahslarda ishonchli harakatlari ularning ikkinchi o’rinni qo’lga kiritishiga asos bo’ldi. Uchinchi o’rinni angliyalik sportchilari egallaydi. Chexoslovakiya yengil atletikachilari ancha
yaxshi yutuqlarga erishadi: E.Zatopek uzoq masofalarga yugurishda uch marta (5000, 10000 va marafon yugurish) g’alabaga erishadi. D.Zatopkova nayza uloqtirishdan jahon rekordini qo’yadi. Vengriyalik sportchi I.Chermak bosqon uloqtirish bo’yicha jahon va Olimpiya rekordlarini yangilaydi.
1956 yili Melburndagi XVI Olimpiada o’yinlarida, ob-havo noqulayligiga qaramasdan, yengil atletika turlarida shubhasiz, sport natijalari o’sishi kuzatildi. Erkaklar yengil atletikaning 24 turidan 19 tasida, ayollar esa 9 turdan 8 tasi yangi Olimpiya rekordlari (bundan 4 tasi jahon rekordlari) o’rnatadilar. Birinchi o’rinni AQSH yengil atletikachilari, ikkinchi o’rinni Sobiq Ittifoq va uchinchi o’rinni Avstraliya yengil atletikachilari egallaydi.
Yengil atletika taraqqiyotining yorqin ifodasi 1960 yili Rimda o’tkazilgan XVII Olimpiada o’yinlari bo’ldi. Sobiq Ittifoq va AQSH sportchilaridan tashqari, Polsha, Chexoslovakiya, Vengriya, Germaniya Demokratik Respublikasi va Ruminiya sportchilari kuchlilar qatoriga o’tib oldilar. Hindiston va Afrikaning ba’zi mamlakatlaridan kelgan yengil atletikachilar ham yaxshigina yutuqlarga erishdilar. 1960 yilda Sobiq Ittifoq sportchilari boshqa Evropa mamlakatlari yengil atletikachilari AQSH sportchilariga etib bo’lmaydi deb yurgan turlarda (100, 200 va 800 m.ga yugurish, balandlikka sakrash) birinchilikni qo’lga kiritdilar. Ayollar yengil atletikasida-ku evropa sportchi ayollarining amerikalik ayollardan ustunligi aniq edi. Rimdagi Olimpiada musobaqalarida amerikalik yengil atletikachilar birinchi marta mag’lubiyatga uchradilar va ikkinchi o’rinni egalladilar. Hammadan ko’ra ko’proq g’alaba qozongan Sobiq Ittifoq yengil atletkachilari birinchi o’rinni egallaydi.
1964 yil Tokioda (Yaponiya) o’tkazilgan XVIII Olimpiada o’yinlaridagi yengil atletika musobaqalari yengil atletika tarixida nihoyatda katta voqealikka sabab bo’ldi. Unda barcha qit’alarning 93 mamlakatidan 5151 nafar sportchi qatnashadi. Ular orasidan yuzlab yengil atletikachilar o’z mahorati va iqtidorini namoyish etib sport natijalarini yaxshilashga erishdilar. Unda 11 ta Jahon rekordi o’rnatilib, 70 dan ortiq Olimpiada rekordlari yangilandi. Ko’p davlatlarning milliy yutuqlari jadvaliga 20 dan ortiq tuzatishlar kiritildi.
Yildan yilga yengil atletika sport turi dunyo mamlakatlari orasida ommaviyligi oshgani sari sport natijalari ham o’sib bordi.
1968 yili Mexiko Olimpiadasida 112 ta mamlakat sportchilari endi 20 ta sport turidan medallar uchun kurashadilar. Bu undan avvalgi musobaqalardan bitta sport turi ko’p demakdir. Yengil atletika sport turi esa o’zining rivojlanishida davom etdi. Xususan, shu yili yengil atletika bo’yicha erkaklar 24 ta, ayollar 12 ta turdan musobaqalashdi. Ushbu Olimpiada o’yinlari ham avvalgilaridan qolishmagan holda Jahon va Olimpiada rekordlariga boy bo’ldi. Xususan, 100, 200 va 400 m., 110 m.ga g’ovlar osha, 4x100, 4x400 estafetali yugurish, uzunlikka sakrash, balandlikka sakrash, langarcho’pga tayanib sakrash, disk uloqtirish, yadro itqitish, o’nkurashda erkaklar, 100, 800 m., 4x100 estafetali yugurishda amerikalik ayol atletlar yuqori natija ko’rsatib Jahon va Olimpiada rekordlarini yangiladi. Jumladan, 800 m.ga yugurishda avstraliyalik sportchi, 1500 m.ga yugurishda keniyalik Jahon va Olimpiada rekordlarini o’rnatishga erishdi. Shuningdek, Avstraliya (800 m. erkaklar, JR; 80 m. g’/o ayollar JR), Keniya (1500m. erkaklar, OR), Buyuk Britaniya (400 m. g’/o erkaklar JR), Sobiq Ittifoq (uch hatlab sakrash, erkaklar, JR; nayza uloqtirish, erkaklar, OR), Vengriya (bosqon uloqtirish, erkaklar, OR), Polsha (200 m., ayollar JR), Germaniya (yadro itqitish, ayollar JR), Ruminiya (uzunlikka sakrash, JR; disk uloqtirish, ayollar OR) kabi davlat vakillari ham Jahon va Olimpiada rekordlarini o’rnatishga muyassar bo’lgan.
Shuni alohida qayd etish joizki, uch hatlab sakrash bo’yicha jahon rekordi bir necha bor yangilangan bo’lsa, uzunlikka sakrashda amerikalik Bob Bimon jahon rekordini birdaniga 55 sm.ga yaxshilashga erishadi. Balandlikka sakrashda ham sensasion natija qayd etgan yana bir amerikalik atlet Dik Fosberi 2,24 m.lik plankani zabt etishda o’ziga xos yelka bilan sakrash usulini qo’llaydi va Olimpiada rekordini 6 sm.ga yaxshilaydi. Bu usul o’zining qulayligi va sportchining jarohat olish ehtimoli kamligi bilan tez orada butun dunyoga ommalashib ketdi va shundan buyon bu usul uning sharafiga nomlanib, “Fosberi-flop” usuli deya atalib kelinmoqda.
Mexiko Olimpiadasi o’zining sermaxsulligi va yuqori natijalarga boyligi bilan tarixda qoldi va yengil atletika rivojida o’z o’rniga ega bo’ldi.
O’tgan asrning 70-yillarida yengil atletika jahon mamalakatlarida o’ziga xos tarzda rivoj topdi va buni shu yillarda o’tkazilgan turli miqyosdagi musobaqalarda ko’rsatilgan natijalardan bilish mumkin.
80-90-yillar esa mazkur sport turining XX asrdagi rivojlanishning eng yuqori nuqtasi bo’ldi deyishga to’la asos bor. Chunki, bu yillarda dunyoda ilm-fan, texnika va texnologiyalar o’tgan yillardagiga nisbatan jadallik bilan rivojlandi. Shu bois, bu sohalarning rivojlanishi sport natijalarini o’sishiga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmadi. Sport tibbiyoti va farmakologiya yo’nalishlari taraqqiy etishi, sportchilarni musobaqalarga tayyorlash tizimida sezilarli o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Buning natijasida shu yillarda o’tkazilgan Jahon chempionatlari va Olimpiada o’yinlarida sportchilar tomonidan ko’rsatilgan natijalarning keskin o’sishi va ko’plab rekordlarning yangilanishiga erishildi.

3.