Microsoft Word ЌТК ва М 1 кичоб. doc

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Gimnastika. A.M. Shlyomin, A.T. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.
   
2. 
   Eshtayev A.K. Sport gimnastikasi mashg’ulotining nazariy asoslari (uslubiy qo’llanma). O‘DJTI nashriyot-matbaa bo’limi. -T.: 2009.
   
3. 
   I.I.Morgunova. Gimnastika va uni o’qitish metodikasi. Toshkent-“ILM- ZIYO”-2014 yil
   
4. 
   M.L.Juravin, O.V.Zagryadskaya, N.V.Kazakaevich i dr. Gimnastika. Izdatelskiy stent “Akademiya”. 2002 g.
   
5. 
   M.N. Umarov. Gimnastika. Toshkent.2015 y
   
6. 
   Sushko G.K. Gimnastika i metodika eyo prepodavaniya. Uchebnoe posobie T.: ILM-ZIYO.-2012 g.
   
7. 
   A Yefemenko. Gimnastika. T., O‘zDJTI, 1980
   
8. 
   Yefimenko A.I., Yo‘ldashev Q.Q., Umarov M.N. Gimnastika darsining samaraligini oshirish usullari. Tashkent, 1995 y.
   

9– Modul. YENGIL ATLETIKA

1. 
   Qadimgi zamonda yengil atletikaning paydo bo’lish tarixi va rivojlanish bosqichlari
   

Yengil atletika mashqlarinin rivojlanish tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi.

Yengil atletika – qadimiy sport turlaridan biridir. Bu sport turi bilan insonlar qadimdan shug’ullanib kelganliklari tarixiy manbaalar (arxeologik topilmalar - turli tosh haykallar, tosh qurollar, tangalar va kundalik xo’jalik uchun foydalanilgan ko’za, xum va likopchalardagi suratlar)dan bizga ma’lum. Ularda aks etgan ma’lumotlar va chizgilarda yengil atletika mashqlari bilan insonlar qadimdan jismoniy tayyorgarliklarini oshirish, turli bellashuvlarda qatnashish va asosiysi, hayotiy zarur ehtiyojlarini (ov qilish) qondirish maqsadida shug’ullanib kelganliklari o’z ifodasini topgan.
Yengil atletikaning yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlari dastlab, Qadimgi Yunonistonda rivoj topa boshladi. Bu mashqlar (turli masofalarga yugurish, har xil sharoitlarda balandlik va uzunliklarga sakrash, nayza, toshlar va boshqa qurollarni uloqtirish) qadim zamondagi kishilar hayotining ajralmas qismi bo’lib kelgan. Jismoniy harakatlar va mashqlarning boshqa turlari qatori, ular quldorlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligida katta o’rin egalladi va qabilalar hamda umumyunon diniy bayramlarining asosiy qismiga aylangan. Shu sababli yengil atletika mashqlarning tashkil topishi va ilk rivojlanishiga Qadimgi Yunonistonning Ellada shahrida eramizdan avvalgi 776 yilda o’tkazilgan I Olimpiada o’yinlarida asos solingan. Afsona va tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, I Olimpiyada o’yinlarida atletlar¹ bir stadiyalik (600 oyoq izi yoki 192,27 m) masofani yugurish orqali baxslashgan. Aynan mana shu masofaga yugurish g’olibi navbatdagi Olimpiada o’yinini o’z yurtida o’tkazish va Olimpia mash’alasini


¹атлет – қадимги юнончадан беллашув, мусобақа иштрокчиси, курашчиси маънолари англатади. Атлет сўзи шу кунга қадар ўзининг номида фойдаланиб келинади.
yoqish imkoniga ega bo’lgan. Birinchi Olimpiyada o’yinlarining 1 stadiylik masofasini birinchi g’olibi esa Ellada shahridan Koreb ismli atlet hisobalanadi. Keyinchalik Olimpiyada o’yinlariga 2 va undan ortiq stadiyalik (dastlab 8, keyin 10, 12 va 24 stadiy) masofalarga yugurish turlari kiritiladi. Eramizdan avvalgi 708 yildan Olimpiada o’yinlariga beshkurash (“pentatlon”: disk uloqtirish, uzunlikka sakrash, nayza uloqtirish, 1 stadiyga yugurish, kurash) musobaqalari kiritiladi. Beshkurashga xilma xil turlarni kiritilishi musobaqa ishtirokchilari va muxlislarda o’ziga xos qiziqish uyg’otgan. Bu xildagi yondashuvdan Qadimgi Yunonistonda turli madaniy-ma’rifiy tadbirlar va tantanalar munosabati bilan yengil atletika turlari bo’yicha bellashuv va musobaqalar tashkil etilishi orqali xalq orasida uning ommaviyligi ortib borgan. Qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi V-IV asrlarda yengil atletika asosiy turlariga asos solingan va shakllangan.
Eramizdan avvalgi 632 yildagi XXXVII Olimpiada o’yinlaridan boshlab musobaqalarda 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar ham musobaqalarda ishtirok eta boshlagan. Musobaqalar stadionda o’tkazilgan bo’lib, kattalar ishtirokidagi bellashuvlardan keyin yugurish masofalari oltidan bir qismgacha qisqartirib o’smirlar o’rtasida o’tkazilgan. Qizlar uchun esa yugurish musobaqalari har besh yilda bir marta o’tkazilgan.
Qadimgi Yunonistonda Olimpiada o’yinlari asosiy musobaqa hisoblangan. Bir stadiyga (qisqa masofaga) yugurishda qatnashuvchilar alohida va to’g’ri yo’lkalarda baland ovozli karnaylar yoki “Diqqat!” va “Olg’a!” buyrug’ini berish bilan yugurish baxslari boshlangan. Uzoq masofalarga yugurishda esa to’g’ri yo’lka bo’ylab yugurib borib, maxsus to’sinni aylanib qaytib kelish bilan yugurishlar amalga oshirilgan.
Beshkurash musobaqalari o’tkazilishi natijasida yengil atletikaning disk uloqtirish, uzunlikka sakrash, nayza uloqtirish kabi mashqlari rivojlana boshladi. Disk uloqtirish musobaqalarida atletlar balandlikda joylashgan 80x70 sm o’lchamdagi to’rtburchak shakldagi toshdan yasalgan maxsus maydoncha ustida turib snaryadni biroz pastroqda joylashgan maydonga uloqtirishi lozim bo’lgan. Shu orqali disk uloqtirish turi asta-sekin rivojlana boshlagan.
Uzunlikka sakrash baxslari beshkurashning ikkinchi tur bo’lib, unda har ikkala qo’lga ham ma’lum og’irlikdagi toshlarni ushlagan holda bajarilgan. Sakrash chog’ida bir vaqtning o’zida toshlarni orqaga uloqtirish zarur bo’lgan, o’sha davrdan bizgacha etib kelgan ma’lumotlarga ko’ra, bu holatda sakraganda sakrash uzunligi ortgan va sakrovchining yerga tushish (qo’nish) vaqtida muvozanatini saqlashiga yordam bergan degan xulosalar mavjud.
Nayza uloqtirish beshkurashning uchinchi turi bo’lib, u manbaalarda keltirilishicha, nayzani imkon qadar uzoqqa va belgilangan nishonga etkazish bilan izohlangan. Qolgan turlar esa musobaqani tashkil etuvchilar tomonidan ishtirokchilarning jismoniy tayyorgarligini inobatga olgan holda tanlangan.
Qadimgi Olimpiada o’yinlarining taraqqiy etgan davri eramizdan avvalgi V asrning o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu davrda Yunoniston hududlarida kurash, ot choptirish, komondan otish, qilichbozlik va boshqa sport turlari kabi yengil atletika turlari ham ommaviy tarzda rivojlangan.
Keyinchalik Yunoniston Rim Imperiyasi tomonidan bosib olinishi oqibatida Olimpiada o’yinlari musobaqalari o’z ommaviyligi va jozibasini yo’qota boshladi. Shunga qaramasdan, musobaqalar eramizdan avvalgi 393 yilgacha davom etadi. Rim Imperatori Feodesiya I taxtga o’tirishi va u xristian dini raxnamosi bo’lgani sabab, Olimpiada o’yinlari musobaqalari ushbu din e’tiqodiga ko’ra ta’qiqlab qo’yiladi.
Albatta qadimgi Olimpiada o’yinlari zamonaviy sport turlari va yengil atletikaning rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Aynan, qadimgi Olimpiada o’yinlarining tashkil etilishi va o’tkazilishi zamonaviy Olimpiada o’yinlarining rivojlanishiga katta zamin yaratadi.
Evropa xalqlari Yunonistonni tarixiy-ma’daniy merosi hisoblangan Olimpiada o’yinlarini qayta tiklash va o’tkazishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’yadi. Shu davrlarda ya’ni, XVIII asrda Evropa davlatlarida yugurish, sakrash va uloqtirish bo’yicha musobaqalar tashkil etila boshlanadi.
Zamonaviy yengil atletika sport turining vatani xaqli ravishda Angliya hisoblanadi. Ayniqsa, yengil atletika sport turi Regbi, Oksford, Kembrij
shaharlarida ommalashgan va rivojlana boshlagan. Bu erdagi kollej va universitet jamoalari yengil atletikaning butun dunyoda ommalashishida katta hissa qo’shgan. Bu davrlarda yengil atletika bo’yicha talabalar o’rtasida musobaqalar tashkil etilgan. Angliyadagi puldor va amaldorlar tomonidan musobaqa ishtirokchilari uchun katta miqdordagi pul mablag’lari va qimmatbaho sovrinlar qo’yilgan. Shu sababdan qo’yilgan yutuq va sovrinlarni qo’lga kiritish uchun qatnashuvchilar soni ortib, yengil atletika turlari yanada rivojlana borgan. Ushbu musobaqalar va g’oliblar matbuot orqali ommaga keng targ’ib etilishi natijasida rasmiy musobaqalar o’tkazilib, unda ilk rekordlar qayd etila boshlagan.
1770 yilda soatbay yugurish bo’yicha birinchi musobaqa tashkil etiladi va unda dastlabki rekord natijasi rasmiy qayd etiladi. Unga ko’ra bir soat davomida atlet 17 km 300 m masofani bosib o’tganligi tarixiy manbaalardan bizga ma’lum. Keyinchalik yengil atletikaning bu turi AQSHda ham rivojlana boshladi. AQSH yengil atletika havaskorlari Angliyadagi kabi musobaqalarda soatbay va ko’pkunlik yugurishlarga e‘tibor qaratadi.
Bir vaqtning o’zida yengil atletika sport turi Angliya va AQSHda rivojlanishi bilan birga dunyoning boshqa mamalakatlarida ham keng ommalashib bordi. Dastlab Fransiya, keyinchalik Germaniya, Skandinaviya xalqlari, Rossiya, janubiy va markaziy Afrika hamda sharqiy Osiyo mamlakatlarida ham taraqqiy eta boshladi. Shu tariqa XIX asrning oxirlariga kelib, yengil atletika sport turi dunyoning ko’plab mamlakatlarida ommalashib, shug’ullanuvchilar soni orta boshladi.
Quyida keltirilgan jadvaldagi tasnifda berilgan turlar bo’yicha ochiq maydonlarda (stadion) respublika, xalqaro miqyosdagi rasmiy va norasmiy musobaqalar o’tkaziladigan asosiy turlar berilgan.

2. 
   jadval