Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

47-MAVZU
YORUG‘LIK HODISALARI 
HAQIDA BERUNIY VA IBN SINONING FIKRLARI
Yorug‘lik hodisalari allomalarimizdan Beruniy va Ibn Sinoning 
ham e’tiborini jalb qilgan. Oldingi mavzularda Yerdagi energiyaning 
(issiqlikning)  asosiy  manbai  Quyosh  deb  ko‘rsa tilgan  edi.  Bu  haqda 
Beruniy o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitobida 
quyidagicha bayon qiladi:
«Quyosh nuridagi mavjud haroratning sababi haqida ba’zilar bunga 
sabab nur desalar, ba’zilar esa nur aksi  –  burchaklarining o‘tkirligi sabab 
deganlar. Unday emas, balki nurning o‘zida harorat mavjud  –  deydilar». 

---

139
Beruniyning bu fi 
kri Quyoshdan Yerga issiqlik 
nurlanish tufayli kelishini isbotlaydi.
Yorug‘lik tezligi haqida quyidagicha yozadi: «Ba’zilar 
u zamonsizdir, chunki jism emas  –  desa, ba’zilar esa 
uning zamoni tez, lekin undan ham tezroq biror narsa 
yo‘q va nur tezligini sezib bo‘lmaydi». Bu fi krlari bilan 
tabiatdagi biror jism yoki zarraning tezligi yorug‘lik 
tezligiga teng yoki undan katta bo‘la olmasligini 
ta’kidlagan.  Beruniy  Oy  va  Quyosh  tutilishining 
sabablarini quyidagicha izohlaydi: «Oyning tutilishiga 
sabab uning Yer soyasiga kirishidir. Quyosh tutilishi Oy bilan Quyoshning 
bizdan tutilishi (ya’ni Quyosh bilan Yerning orasiga Oyning kirib qolishi) 
tufaylidir. Shuning uchun Oyning qorayishi g‘arb tomondan va Quyoshning 
tutilishi esa sharq tomondan boshlanmaydi. Quyosh tutilishi oldidan 
Oy g‘arb tomondan kelib bir parcha bulut berkitgandek uni (Quyoshni) 
to‘sadi. Turli joy (shahar)larda berkitiladigan sathi turlicha bo‘ladi. 
Ammo Quyoshning berkituvchisi (Oy) katta emasdir. Oyni berkituvchisi 
(Yer) kattadir». Beruniyning bu fi krlari qanchalik to‘g‘ri ekanligi haqida 
o‘ylab ko‘ring. Yorug‘lik sinishi haqida Beruniy va Ibn Sinoning bir-
biriga yo‘llagan savol va javoblarida quyidagilar bor. Beruniy shunday 
deb so‘raydi:  –  «Oq, yumaloq, tiniq bir shishani tiniq suv bilan to‘ldirilsa, 
kuydirishda bamisoli yumaloq tosh (linza) xizmatini bajaradi. Agar u 
shisha suvdan bo‘shatilib, havo bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, kuydirmaydi va 
Quyosh sho’lasini to‘plamaydi. Nima uchun shunday bo‘ladi?». Savolga 
Ibn Sino quyidagicha javob beradi: «Albatta suv qalin, vazmin, zich tiniq 
bir jism bo‘lib, uning zotida rang bordir. Shunday sifatdagi har qanday 
narsadan yorug‘lik akslanadi (sinadi). Shuning uchun suv bilan to‘ldirilgan 
dumaloq  shishada  yorug‘lik  akslanadi.  Sho’laning  to‘pla nishidan  kuydirish 
quvvati paydo bo‘ladi. Ammo havodagi sho’la kuchli akslanmaydi. Chunki 
havo  nozik  (siyrak)  va  tiniqdir».  Bu  fi krlarning qanchalik to‘g‘riligini 
keyingi «linza» haqidagi mavzuda o‘rganasiz.
Ko‘rish va uning sabablari haqida Beruniy Ibn Sinoga shunday savol 
yuboradi: «Ko‘z nuri vositasi bilan idrok qilish  –  ko‘rish qana 
qa, nima