Emissiya hodisalari va ularning qo’llanilishi

EMISSIYA HODISALARI VA ULARNING QO’LLANILISHI
Elektron emissiyasi Agar metallardagi elektronlarga chiqish ishini bajara oladigan energiya berilsa, elektronlarning bir qismi metalini tark etishi mumkin. Elektronlarni bunday chiqarish hodisasi elektron emissiyasi deyi1adi. Elektronlarga energiya berish usuliga qarab termoelektron, fotojron.avtoelektron emissiya hodisalari mavjud.
Termoeiektron emissiya. Termoelektron emissiya— bu qizitilgan metailning elektronlar chiqarishidir. Metallardagi erkin elektronlarfling konsentratsiyasi juda katta bo’lib, hattoki o’rtacha temperaturalarda ham chiqish ishini bajarib, metailni tark etadigan elektronlar mavjud bo’ladi. Temperatura ko’tarilishi bilan esa kinetik energiyasi chiqish ishidan kattaroq bo’lgan elektronlarning soni ortadi va termoelektron emissiya hodisasi sezilarli bo’lib qoladi. Termoelektron emissiya hodisasining qonunlarini ikki elektrodli lampa — vakuumli diod yordamida o’rganish mumkin.
Vakuumli diod. Vakuumli diod — katod Kva anod A elektrodlardan iborat, havosi so’rib olingan ballondir. Katod elektr toki yordamida qizitiladigan bo’lib qiyin eriydigan metaildan (misol uchun volframdan) yasalgan metall simdan iborat bo’ladi. Mod esa katodni o’rab turadigan metall silindr shaklida bo’ladi (131- a rasm). Agar diod rasmdagidek zanjirga ulanib, katod qizdirilsa va admanbaning musbat, katod manflyquthianga ulansa, zanjirda tok vujudga keladi. Aâf5atãreya B hfflg qutb1äriii o’zgartirsak, katodni qanchalik qizitishimizdan qat’iy nazar zanjirda tok bo’lmaydi. Demak, katod manfly zaryadlangan zarralar — elektronlami chiqaradi.

D iodning volt-amper xaraktcristikasi. Endi katodning
temperaturasini o’zgarmas
qilib saqiab, anod told ‘a va
kuchianishi ( laming bog’liqlik grafigini, ya’ni diodning voltamper xarakteristikasini tuzamiz (132-rasm).
Ma’lum bo’lishicha, u chiziqli emas ekan va demak, vakuumli diod uchun Om qonuni bajarilmaydi. Dastlab kuchianish ortishi bilan tok sekin ortadi. Bu paytda manfly zaryadli elektron bulut katoddan uchib
chiqqan elektronlaming harakatiga to’sqinlik qiladi va itarish kuchi ta’sirida elektronlarning bir qismi katodga qaytsa, bir qismi anodga yetadi.
Mod kuchianishi ortishi bilan elektron bulutining zichligi kamayadi va tok kuchi ortadi. Kuchianishning ma’lum (/ = t4 qiymatida katoddan uchib chiqadigan elektronlarning barchasi añodga yetib boradi va tok kuchi o’zining maksimal qiymatiga erishib, kuchlanishning yanada ortishi tok kuchini o’zgartira olmaydi. Tok kuchiriing bu qiymatiga to’yinish toki i deyiladi. Agar katodning temperaturasi o’zgarsa, to’yinish tokining qiymati ham o’zgaradi.
Agar batareyaning qutbiari almashtirib ulansa, zanjirda tok bo’lmaydi. Demak, diodlar bir tomonlama tok o’tkazish xususiyatiga ega Shuning uchun ham ular to’g’rilagich sifatida ishlatiladi.
Vakuumii triod. Lampadagi tokni boshqarish uchun unga bitta, ikkita yoki bir nechta to ‘r deb ataluvchi qo’shimcha elektrodlar kiritiladi (133-rasm). Odatda, to’r-sim spiral ko’rinishida bo’lib anod va katod o’rtasida o’matiladi (133- a rasm). To’r katod yaqinida shunday joylashtiriladiki, undagi potensialning kichkina o’zgarishi ham anod tokining o’zgarishiga olib keladi.

Agar to’rning potensiali katodga nisbatan nolga teng bo’lsa, triod xuddi dioddek ishlaydi. To’ming potensiali musbat bo’lganda elektron bulutning zichligi kichik va demak, tok katta bo’ladi. To’rning manfly potensialida esa katoddagi elektron bulutning zichligi ortadi, tok esa kamayadi.To’r potensialining manflyligi ortishi bilan tok kamaya boradi va manily potensialnirig ma’lum qiymatida nolga teng bo’ladi. To’rning anod told nolga teng bo’ladigan manfly qiymati yopish kuchianishi deyiladi. Yopish kuchianishi anod kuchlanishiga bog’liq. ti qancha katta bo’lsa, yopish kuchlanishi ham shuncha katta bo’ladi. Demak, to’r kuchlanishini o’zgartirish bilan zanjirdagi anod tokini boshqarish mumkin, shuning uchun ham to’mi bosh qaruvchi deyiladi.
Elektron lampalar turli radiotexni qurilmalarda, jumladan, kuchaytirgichiarda, generatorlarda keng qo’llaniladi.
Elektron-nurli trubka. Elektron- nurli trubkaning tuzilishi 134- rasmda ko’rsatilgan. U vakuumli shisha ballon L dan iborat bo’lib, ichida elektronlarni chiqaruvchi qizigan katod Kdan iborat <> va D1, D2 diafragmali anodlar joylashtirilgan. Katod va anod à’rtasidagi U potensiallar farqi elektronlarni katta tezlikkacha tezlashtirish va ingichka dasta hosil qilish imkonini beradi. Elektron dasta fluoressensiyalangan Eekranga tushganda yorug’, nurlanuvchi nuqta vujudga keladi. Elektron nurlar dastasi bir-biriga perpendikulyar joylashgan ikkita C1 va C2 plastinalarjuftligi yordamida boshqariladi. C1 plastinalar maydoni numi gorizontal, C2 plastinalar maydoni esa vertikal yo’nalishda boshqaradi. C1 va C2 plastinalarga beriladigan kuchlanishga qarab, ekrandagi nurli dog’ o’z joyida turishi, to’g’ri chiziq yoki sinusoida hosil qiib harakatlanishi mumkin. Elektron-nurli trubka ossillografdeyiluvchi qurilmaning va televizoming asosini tashkll qiladi.