Mexanik harakat haqida



Download 3,48 Mb.
bet67/106
Sana01.02.2022
Hajmi3,48 Mb.
#421407
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   106
Bog'liq
fizika 7 uzb

Ishqalanish kuchi

Tez ketayotgan avtomobilni to‘xtatish uchun tormoz bosiladi. Tepadan


sirpanib tushgan chana yo‘lning gorizontal qis- mida biroz sirpanib borib to‘xtaydi. Bu hodisa- larda tezlik o‘zgarishi, ya’ni kamayishi namoyon bo‘lmoqda. Ma’lumki, har qanday tezlik o‘zga- rishining sababchisi kuchdir. Endi mexanikada

o‘rganiladigan yana bir kuch – ishqalanish kuchi haqida gaplashamiz. Yerda turgan yukni sudrash uchun unga harakat yo‘nalishida F kuch bilan
103-rasm. Ishqalanish kuchining namoyon bo‘lishi

ta’sir etish kerak (103-rasm). Bunda yukning harakatlanishiga qarshilik qiluvchi va harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi yo‘nalgan Fi kuch paydo bo‘ladi.










104-rasm. Shkivda ishqalanishning namoyon bo‘lishi
Ishqalanish hech qanday harakatni yuzaga keltirmaydi. Lekin nima uchun u kuch deb ataladi, degan savol tug‘ila- di. Bunga sabab, ishqalanish kuchi harakatni sekinlashti- radi. Demak, kuch faqat harakatni yuzaga keltirmasdan, uni sekinlashtirishi ham mumkin ekan. Stol ustida taxlanib turgan kitoblarni surish uchun kuch bilan ta’sir etib, ish- qalanish kuchini yengishimiz kerak. Avtomobilga tormoz berilsa, u tezda to‘xtaydi. Tasmali uzatma ham ishqalanish tufayli shkivlarni aylantiradi (104-rasm).









105-rasm. Turli jismlar sirtining lupada ko‘rinishi
Hatto juda silliq ko‘rinadigan jismlarning sirt- larida ham g‘adir-budurliklar va o‘yilgan joylar bo‘ladi. Silliq jismlar sirti lupa orqali qaralsa, ularning g‘adir-budurligi turlicha ekanligi ko‘ri- nadi (105-rasm).
Bir jism ikkinchi jismning sirtida sirpanganda yoki dumalaganda, bu g‘adir-budurliklar bir-biri- ga ishqalanib, harakatlanishga to‘sqinlik qiluvchi kuchni vujudga keltiradi.




Agar jismlarning sirtlari yaxshi silliqlangan bo‘lsa, jismlar bir-biriga tekkanda ular sirtidagi molekulalar bir-biriga juda yaqin bo‘ladi. Bunda bir-biriga tegib turgan jism molekulalari orasida tortishish kuchlari sezilarli bo‘ladi.


Jismlarning bir-biriga ishqalanish hodisalarini uch turga bo‘lish mumkin: tinchlikdagi ishqalanish, sirpanish ishqalanish va dumalanish ishqala­ nish.
Tinchlikdagi ishqalanish




Jism nisbiy tinchlikda turganda ishqalanish kuchi uni bir joyda ushlab turadi va u jismning joyidan qo‘zg‘alishiga to‘sqinlik qiladi. Bu kuch tinchlikdagi (tinch holatdagi) ishqalanish kuchidir.
Transportyor yordamida yuklarni qiyalik bo‘yicha yuqoriga olib chiqish mumkin. Bunda yuk sirti bilan transportyor tasmasi sirti orasidagi tinchlikdagi ish- qalanish kuchi yukni ushlab turadi (106-rasm). Agar bu kuch bo‘lmaganida, yuk sirpanib pastga tushib ketar edi.


106-rasm.
Transportyorda yukni yuqoriga chiqarish

Xonadagi stol-stul, javon va boshqa jihozlar tinchlikdagi ishqalanish ku-
chi tufayli polda qimirlamay turadi.
Agar ishqalanish kuchi bo‘lmaganda, ular turtib yuborilgan zahoti xona
ichida harakatga kelib, sirpanib yurar edi.
Pol ustida turgan jismni gorizontal yo‘nalishda harakatga keltirish, ya’ni qo‘zg‘atish uchun unga tinchlikdagi ishqalanish kuchiga teng va qarama-qarshi yo‘nalgan kuch bilan ta’sir etishimiz
kerak.
Yurganimizda oyoq kiyim tagsirti bilan yer sirti o‘rtasida tinchlikdagi ishqalanish kuchi hosil bo‘ladi. Ishqalanish kuchi bo‘lmaganida biz yura olmas edik,

muz ustida yurgandek sirpanib ketardik. Biz yerni orqaga F kuch bilan itaramiz. Ishqalanish kuchi Fi esa harakatimiz yo‘nalishida ta’sir etib, miqdor jihat- dan F kuchga teng bo‘ladi (107-rasm).

  1. rasm. Yurganda ishqalanishning namoyon bo‘lishi

Yurganimizda yerni orqaga itarishimizni tasavvur qilish uchun sportchi- lar mashq qiladigan rolikli yo‘lkachani misol qilib keltirish mumkin (108- rasm). Bunda sportchi oldinga yugurmoqchi bo‘lsa,
yo‘lka orqaga harakat qiladi.
Ishqalanish kuchi Fi(t) ta’sir etayotgan kuch F ga proporsional ravishda o‘zgaradi: Fi(t) = kF. Bunda k – ishqalanish koeffitsiyenti. Uning qiymati ta’sirlasha- yotgan jismlar materialiga, sirtlarining silliqligi va boshqalarga bog‘liq.

Turmushda ishqalanish ba’zi hollarda foydali bo‘lsa, ba’zi hollarda zararli bo‘ladi. Masalan, qishda

  1. rasm. Ishqalanish

tufayli yo‘lkaning
orqaga harakati

Fi
F
Fi(t)
Fi(s)
tinch holati
F
a
sirpanish b
muzli yo‘lda ketayotgan avtomobil g‘ildiraklari bilan muzlik orasidagi ishqalanishni oshirish kerak bo‘lsa, konki bilan muz orasidagi ishqa- lanishni kamaytirish lozim bo‘ladi.
Zaruriyatga qarab ishqalanishni kamaytirish yoki orttirish mumkin. Buning uchun avval ishqalanish koeffitsiyentini o‘lchash zaruriya- ti tug‘iladi. Tinchlikdagi ishqalanish kuchini

0 t

  1. rasm. Tinchlikdagi va sirpanish ishqalanishning namoyan bo‘lishi (a) va ularning grafigi (b)

o‘lchash mumkin. Agar taxtacha (jism)ni go- rizontal sirtga qo‘yib, dinamometr bilan tortsak, jism joyidan qo‘zg‘almasa-da, dinamometrning ko‘rsatkichi orta boradi va ma’lum maksimal F = Fi(t) qiymatga yetganida, jism joyidan

qo‘zg‘aladi (109-a rasm). Bunda Fi(t) – tinchlikdagi ishqalanish kuchi.



Download 3,48 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   106




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish