Mexanik harakat haqida

84­rasm. Siljish deformatsiyasi

→
^Fel


mg
85­rasm. Buralish deformatsiyasi

Ft , N
3
2
1
0	1	2	3	Δl, sm

86­rasm. Absolyut deformatsiyaning
tashqi kuchga bog‘liqligi grafigi


Masala yechish namunasi

86. 
    rasmda elastiklik chegarasi 2,3 N ga teng. Katta deformasiyalar uchun de- formasiya va kuch orasidagi bog‘lanish ancha murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib, kuch ortib borishi bilan plastik defor- masiyaning ta’siri ortib boradi. Bunda deformasiyalangan jismlar kuch ta’siri to‘xtaganidan so‘ng o‘z shaklini qaytib to‘liq tiklamaydi.
    

Osmaga mahkamlangan simga og‘irligi 300 N bo‘lgan jism osilgan. Jismning og‘irlik kuchi ta’sirida sim 0,5 mm ga uzaygan bo‘lsa, uning bikirligini toping.
Berilgan: Formulasi: Yechilishi:

F_t = 300 N;
F_t = k · l;
_{k =} 300
^N = 600 000 ^N ₌

Δl = 0,5 mm = 0,0005 m.



Topish kerak: k = ?
_{k =} ^Ft _.
l
0,0005 ^{m m}

m
= 6 ·10^{5 N .}

Javob: k = 6 · 10⁵ N/m.



Tayanch tushunchalar: deformatsiya, elastik deformatsiya, elastik jism, plastik deformatsiya, plastik jism, elastiklik kuchi, prujinaning bikirligi, Guk qonuni, elastiklik moduli.

1. 
   Qanday kuchlar tenglashganida jism deformatsiyalanishdan to‘xtaydi?
   
2. 
   Elastik deformatsiyaga oid qanday misollarni bilasiz?
   

1. 
   4 N kuch ta’sirida 5 sm ga uzaygan prujina bikirligini toping.
   
2. 
   Bikirligi 500 N/m bo‘lgan rezina 10 N kuch bilan tortilsa, u qanchaga uzayadi?
   
3. 
   Qanday kattalikdagi kuch ta’sirida bikirligi 1000 N/m bo‘lgan prujina 4 sm ga
   

cho‘ziladi?

4. 
   Yuk mashinasi yengil avtomobilni tros orqali 1 kN kuch bilan tortsa, tros qan- chaga uzayadi? Trosning bikirligi 10⁵ N/m.
   
5. 
   Berilgan sim bo‘lagining bikirligi 2 ּ 10⁵ N/m ga teng. Shu sim ikkiga bo‘linsa,
   

har bir bo‘lakning bikirligi qancha?

6. 
   Massasi 200 g bo‘lgan yuk osilganida uzunligi 8 mm bo‘lgan prujina 12 mm bo‘lib qoldi. Uning bikirligini aniqlang.
   

25­§. PRUJINA BIKIRLIGINI ANIQLASH

(2­laboratoriya ishi)
Ishning maqsadi: eng oddiy dinamometr prujinasining bikirligini aniqlash orqali jismlarning deformatsiyasi va bikirligi haqida tasavvurlarni kengaytirish, elastiklik kuchi haqida olin- gan nazariy bilimlarni mustahkamlash.
Kerakli jihozlar: shtativ, eng oddiy dinamometr, yuklar to‘plami, millimetrli
qog‘oz.

Ishni bajarish tartibi

1. 
   Prujinadan dinamometr yasash uchun shka- lasiga millimetrli qog‘oz yopishtiring.
   
2. 
   Dinamometrni shtativga 87-rasmda ko‘rsatil- ganidek mahkamlang.
   
3. 
   Dinamometr ko‘rsatkichining boshlang‘ich vaziyatini shkaladagi millimetrli qog‘ozga belgi- lang.
   
4. 
   Dinamometr ilgagiga m₁ massali yukni iling, uning ta’sirida prujinaning Δl₁ uzayishini o‘lchang va natijani jadvalga yozing.
   
5. 
   Massalari m₂ va m₃ bo‘lgan yuk uchun ham prujinaning Δl₂, Δl₃ cho‘zilishlarini o‘lchang va natijalarni jadvalga yozing.
   
6. 
   Dinamometrga osilgan har bir yuk uchun prujinaga ta’sir etgan tashqi kuchlarni F_t = mg
   

87­rasm. Purjina bikirligini aniqlash uchun jihozlar

formula bo‘yicha hisoblang va natijalarni jadvalga yozing (g = 10 m/s²
deb oling).

7. 
   Har bir o‘lchangan l₁, l₂, l₃ va hisoblangan F_t1, F_t2, F_t3 natijalarni k = F_t /l formulaga qo‘yib, k₁, k₂, k₃ prujinalar bikirligini hisoblang va natijalarni jadvalga yozing.
   
8. 
   k_o‘rt= ( k₁+ k₂+ k₃)/3 formula bo‘yicha prujina bikirligining o‘rtacha
   

qiymatini hisoblang va natijani 2-jadvalga yozing.

2-jadval

№	m	Ft	Δl	k	^ko‘rt	|ko‘rt– k|	ε
1
2
3

9. 
   ∆k_n = |k_o‘rt– k_n| formuladan absolyut xatolikni toping.
   
10. 
    ∆k_o‘rt = (∆k₁ + ∆k₂ + ∆k₃)/3 formuladan absolyut xatolikning o‘rtacha
    

qiymatini hisoblang.

11. 
    ε = (∆k_o‘rt / k_o‘rt) ∙ 100% formuladan nisbiy xatolikni toping.
    
12. 
    Natijalarni tahlil qiling va xulosa chiqaring.
    

Tajriba o‘tkazish davomida quyidagi savollarga javob topishga harakat
qiling:

1. 
   Dinamometr shkalasi bo‘limining qiymati nimaga teng?
   
2. 
   Dinamometr shkalasining yuqori chegarasi nimaga teng?
   
3. 
   Yuk osilgan dinamometrning prujina ko‘rsatkichi qayerda turishi kerak?
   
4. 
   Kuchni o‘lchashda dinamometrni qanday o‘rnatish kerak?
   
5. 
   Kuchni o‘lchash vaqtida dinamometrning shkalasiga qanday qarash kerak?
   

1. 
   m₁, m₂, m₃ massali yuk osilgan dinamometr prujinasining elastiklik kuchi nimaga teng va qaysi tomonga yo‘nalgan?
   
2. 
   Dinamometr prujinasi ilgagiga yuk osilganda elastiklik kuchi qanday vujudga kelishini tushuntirib bering.
   
3. 
   Nima sababdan har bir o‘lchash uchun prujinaning bikirligi k₁, k₂, k₃
   

deyarli bir xil qiymatlarga teng?

IV BOB BO‘YICHA XULOSA

→ _→
Nyuton qonunlari oddiygina bo‘lib ko‘ringan ikkita formula: F = ma va
F^→ = – F^→ bilan ifodalansa-da, ularda odatdan tashqari darajada ma’no mujassam.
1 2
Atrofimizda sodir bo‘layotgan harakatlar: daryolarda suvning oqishi, Yer yuzida shamol va dovullarning turishi, yo‘llarda avtomobillarning betinim yurishi, osmonda samolyotlarning uchishi, kosmik fazoda sayyora, yulduz va galaktika, shuningdek, kosmik kemalar harakatiga razm soling. Bu harakatlar va harakat qilayotgan jismlar bir-biriga sira o‘xshamaydi. Ularga ta’sir etuvchi kuchlar ham
turlicha. Biroq bu harakatlarning va harakatda ishtirok etayotgan jismlarning hamma-hammasini shu oddiygina ko‘ringan qonunlar asosida ifodalash mumkin. Umuman olganda, Nyuton qonunlari mexanikaning har qanday masalasini hal etishga imkon beradi. Agar jismga qo‘yilgan kuch ma’lum bo‘lsa, jismning istalgan paytdagi, trayektoriyaning istalgan nuqtasidagi tezlanishini topish mumkin. Nyuton qonunlari, shuningdek, jismning harakati, ya’ni uning istalgan paytdagi vaziyati ma’lum bo‘lsa, jismga qanday kuch ta’sir etayotganligini
aniqlash imkonini beradi.