Mexanik harakat haqida

56­rasm. Kuch ta‘sirida o‘chirgichning egilishi

Kuch

Jismlarning o‘zaro ta’siri miqdor jihatidan turli- cha bo‘lishi mumkin. Masalan, metall sharchani kat- ta yoshdagi odam yosh bolaga qaraganda uzoqroqqa uloqtiradi. 100 kg li shtangani har kim ham ko‘tara olmaydi. Lekin shtangist uni dast ko‘tara oladi.
Mexanik ta’sir jismlarning bir-biriga bevosita tegi- shi (kontaktda bo‘lishi) yoki ularning maydoni orqali sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, yerda turgan yukni tortish, itarish yoki ko‘tarish, prujinani cho‘zish yoki

siqish, iрni eshish (burash) kabi holatlarda ta’sir jismlarning bir-biriga bevosita tegishi orqali yuz beradi. Shuningdek, temir bo‘lagiga ta’sir (55- rasm) magnit maydon orqali, jismlarning Yerga tortilishi esa gravitatsion maydon natijasida yuzaga keladi. Fizikada ko‘pincha tahlil qilinayotgan jismga qaysi jism va qanday ta’sir qilayotgani ko‘rsatilmay, faqat qis- qagina qilib jismga kuch ta’sir etmoqda deyiladi. Jismlar o‘zaro ta’sirini tavsiflash uchun fizik kattalik – kuch tushunchasi kiritiladi. Demak, kuch jism tezligini o‘zgartiruvchi sabab ekan. Kuch ta’sirida jismning hamma qismi tezligi o‘zgarmasdan, balki bir qismining tezligi o‘zgarishi mum- kin. Masalan o‘chirgichning bir qismi siqilsa, uning shakli o‘zgaradi, ya’ni deformatsiyalanadi (56-rasm). Yuqorida keltirilgan barcha misollarda jism boshqa jism ta’siri ostida harakatga keladi, to‘xtaydi yoki o‘zining harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi, ya’ni tezligi o‘zgaradi.

Kuch F harfi bilan belgilanadi va XBSda uning birligi qilib nyuton (N) qabul qilingan. Amalda kuchni o‘lchashda millinyuton (mN) va kilonyuton (kN) ham qo‘llaniladi. Bunda:

1 N = 1000 mN; 1 kN = 1000 N.

Kuch vektor kattalik bo‘lib, kuchning son qiymatidan tashqari uning yo‘nalishi va ta’sir etayotgan nuqtasini aniq ko‘rsatishimiz kerak (14-rasm).

Dinamometrlar qo‘llanilish maqsadiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. 57-rasmda ulardan ayrimlari tasvirlangan.

57­rasm. Eng oddiy (a), qo‘l panjalari kuchini o‘lchaydigan (b) va katta kuchlarni o‘lchaydigan (d) dinamometrlar

Kuchlarni qo‘shish

Agar biror jismga bir nechta kuch ta’sir eta- yotgan bo‘lsa, masalani soddalashtirish uchun ular- ning jami ta’sirini bitta kuch ko‘rinishida ifodalash mumkin. Buning uchun jami kuchlarning vektor yig‘indisini topishimiz kerak. Masalan, aravachaga bir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalish-
_da → →

F ₁ = 3 N va F ₂ = 5 N kuchlar ta’sir etayotgan
bo‘lsin (58-a rasm). Bu vektor kuchlarning yig‘in-