Мевачилик ва сабзавотчилик

Nazorat savollari:
1. O‘zbekistonning tog‘li mevachilik rivojlangan hududlari ?
2.Tog‘li hududlarning iqlim va tuproq sharoitining o‘ziga xosxususiyatlari nimalardaniborat?

3. 
   Tog‘li hududlarda qaysi meva ekinlarini o‘stirish maqsadga muvofiq?
   
4. 
   Tog‘li hududlarda olma o‘stirish xususiyatlarini ayting.
   

5. Tog‘li hududlarda yong‘oq va boshqa meva ekinlarini o‘stirish xususiyatlari, ekinlarniparvarishlash, hosilni terish, tashish va saqlash jarayonlarini ayting.


Tok ko‘chatini yetishtirish
Reja:

1. 
   Joy tanlash va uni ekishga tayyorlash
   
2. 
   Qalamchalarni kilchyovkalash
   
3. 
   Qalamchalarni ekish va parvarish qilish
   
4. 
   Tok ko‘chatlarini issiqxonalarda yetishtirish
   
5. 
   Yashil qalamchalardan ko‘chat yetishtirish
   

Tayanch iboralar: Yerni tayyorlash, terassa, agrotexnika, kartalar, kvartallar, yer osti suvi, exota, o‘g‘itlash, sug‘orish, hosil,terish.

Tok boshka madaniy usimliklar katori jinsiy (urugadan) xamda vegetativ yul bilan kupayadi. Urugidan kupaytirish, asosan, seleksiya ishlarida kullaniladi. Amaliyotda vegetativ yul bilan kalamchasidan, yashil kalamchasidan, payvandlab, parxishlab kupaytiriladi. Tok urugidan kupaytirilganda navning belgi va xususyatlari uzgarib, kupincha yovvoyi shakliga karab ketadi, kech xosil beradi. Ba’zan ayrim mevali usimliklar kabi urugidan yetishtirilganlari madaniy navlarga yakin xosil berishi mumkin, ammo, keynchalik ular ayniydi. Vegetativ yul bilan kupaytirilgan tok kayta tiklanish, ya’ni regenerativ xususiyatga ega. Tok organlarining kayta tiklanishi bir xil kechmaydi. Masalan, ildiz bulagi, barg bandi, tupgul bandi ildiz chikarishi mumkin. Ammo ularda kurtaklar yukligidan novdalar rivojlanmaydi. Kbayta tiklanish jarayoni tok navining biologik xususyatlari, novdaning yoshi, undagi ozik modsalarning mikdori, tuprok nami va unumdorligi kabi omillarga boglik.Buni utkazishdan asosiy mak,sad kam xosil, kasallangan tok tuplaridan kalamchalar tayyorlamaslik. Chunki bunday tok tuplarida gullar yaxshi changlanmaydi, gul tukiladi, uzum boshlari va gujumlarining sifati past buladi. Ulardan olingan kalamchalardan rivojlangan usimliklarda xam shunday salbiy xususiyatlar takrorlanishi mumkin.Birinchi va ikkinchi guruxga ajratilgan tokzorlarda ommaviy seleksiya tok tuplarining salbiy belgilariga karab ugkaziladi. Busda navlarni yaxshi tushinadigan bir kishi boshka nav tok tuplarini yorlik osish yoki tanaga bo‘yok surtish orqali, shuningdek, kasallangan, kam xosil, sust usuvchi asosiy nav tok tuplarini xam belgilab chikali. Salbiy belgilarga ega tuplar ommaviy seleksiyaning kayd daftariga yoziladi. Kalamchalar kuzda belgi kuyilmagan tuplardan tayyorlanadi. Uchinchi gurux tokzorlarda ommaviy seleksiya ijobiy belgilarga kura olib boriladi. Bunda mazkur navning kuchli usuvchi, xosildor, soglom tuplariga belgi kuyiladi. Ommaviy seleksiyani bir maydonda 3 yilgacha utkazish mumkin. Aprobatsiya va ommaviy seleksiya utkazilgan tokzorlar navdor xamda sifatli kalamchalar tayorlanadigan ona tokzorlar katoriga kiradi. Eng sara tok kuchatlaridan tashkil topgan va 3 yil davomida fakat ijobiy belgilarga ega bulgan ona tokzorlar seleksion ona tokzorlar deyiladi. Ulardan olingan kalamchalardan yetishtirilgan kuchatlar sifat serti- fikatlariga ega buladi.

Navdor ona tokzorlarni tashkil etish, tok kalamchalarini tayyorlash Bulajak tokzorning xosildorligi, xosil sifati kupincha utkaziladigan kuchatning sifatiga botik. Sifatli kuchatlar esa maxsus kuchatzorlarda yetishtiriladi. Tok kuchatlari, asosan, kalamchalardan yetishtiriladi. Kalamchalar esa, odatda xosilga kirgan va bir kancha navlar ekilgan tokzorlardan tayyorlanadi. Aralash navlarning kupligi ma’lum Kiyinchiliklarni tug‘dirib, tayyorlanadigan kalamchalarning sifati va soni talab darajasida bulmaydi. Bunday tokzorlardan maydon birligi (gektar) xisobiga olinadigan kalamchalar 5-15 ming donanigina tashkil etib, ular sifatli kuchatlar yetishtirish imkonini bermaydi. Shuning uchun sarxil kuchatlar yetishtirishda maxsus xujaliklar, ilmiy tadkikod muassasalarida maxsus ona tokzorlar tashkil etiladi. Ona tokzor Soglom va sifatli kalamchalar tayyorlashga muljallangan aloxida tokzor maydoni. U aprobatsiya, ommaviy, klon va fitosanitariya seleksiyalaridan utgan navdor, sarxil tok kuchatlaridan barpo kilinadi. Buning uchun suv bilan yaxshi ta’minlangan, unumdor, tekis joylar tanlanadi, rejalanadi, tuprogiga ishlov beriladi, ugitlanadi va kuchatlarning kator va tup oraligi 2,5-2,5 m. kalinlikda ekiladi. Tik simbagazlarda ustirilib, ularga kup zangli yelpigichsimon shakl beriladi. Novdalari kuzda 3-5 kurtak koldirib kesiladi. Tok kalamchalaridan kupaytirilganda bulgusi organlar Kutublik asosida, ya’ni kalamchaning yukori tomonida (yukori Kutbidan) novdalar, pastki kismidan (pastki kutbidan) ildiz xosil kiladi. Regeneratsiya yaxshi pishgan bir yillik novdaning urta kismidan olingan kalamchalarda yaxshi kechada. Tokni parxishlab kupaytirishda uning zang, madang, yashil va yarim yashil kismlaridan foydalaniladi. Parxish- lashning tik, yotik, yer usti kabi usullari bor. Tokni payvandlab ustirish kadimdan ma’lum bulib, Xitoyda bundan 3 ming yil ilgari kullanilgani ma’lum. Tokchilikda xam payvandtag va payvandust atamalari mavjud. Payvandlash nav sifatini yaxshilashda, ayniksa tokning sovukka chidamli navlarini xamda vegetativ duragaylash yuli bilan yangi navla-rini yetishtirishda kullaniladi. Xar bir tok tupida urtacha 140-150 kurtak krldirilishi lozim. Barcha parvarish ishlari sifatli amalga oshiriladi. Bunday tokzorlarning bir gektaridan urtacha 140-150 ming tagacha kalamchalar tayyorlash mumkin. Tok k,alamchalarini tayyorlash. Tok kalamchalari, asosan kuzda, ba’zan baxorda shira xarakati boshlanmasdan oldin xam tayyorlanishi mumkin. Tok tuplari kishda kumiladigan yerlarda kuzda tok kesish bilan bir vak,tda, kumilmaydigan yerlarda esa erta baxorda tayyorlanadi. Kdlamchalarning uzunligi odatda 50-60 sm, yugonligi esa kuchli usadigan xuraki va kishmishbop navlarda (Xusayni, Toyifi,Kattakurgon, Nimrang, Kizil xurmoni, Kora kishmish, Ok kishmish va x,.k) 6-13 mm., urtacha va kuchsiz usuvchi vinobop navlar (Saperavi, Bayan shirey, Pushti muskat, Asl k,ora, Rkatsiteli, Venger muskati, Kuldjinskiy va x-k) da 5- 10 mm., bugim oraligi esa 5-15 sm. bulishi kerak. Novdalarning yukrrigi, juda ingichka, pishib yetilmagan qismlaridan qalamcha tayyorlanmaydi. Bovlagan, xosilsiz novdalar k,alamchalaridan yetishtirilgan kuchatlar esa talabga javob bermaydi. Tayyorlangan kalamchalar jingalak, bachki navdalardan tozalanadi va yukori uchini bir tomonga, pastki uchini boshk,a tomonga k,ilib 100 yoki 200 tadan ikki tomonidan boglanadi. Xar bir boglamga oddiy kora qalam bilan navning nomi va qalamchalarning soni yozilgan yorlik, bogaab kuyiladi. Tayyorlangan kdlamchalarni ochikda koldirmaslik lozim, aks xolda ular namini yukotib, ekilgach tutmasligi mumkin. Shuning uchun tayorlangan kalamchalar baxorda ekilgungacha xandak, (transheya) larda sakdanadi Xandakdarga joylashtirishdan oldin, ular zamburug kasalliklariga chalinmasligi uchun 5 soat davomida 0,5% li xinozol eritmasida sakdanadi. Xandakdarning chukurligi 65-70 sm., eni 120-150 sm., buyi esa kalamchalar soniga qarab belgilanadi (1 kv m., joyga 2,5 ming kalamcha xisobidan). Kalamchalar uzok, sakdangan sari tarkibidagi ozik, moddalarning kamayib borishi hisobiga ular bohorda sust rivojlanishi, ildiz chiqarish qobiliyati pasayib ketishi mumkin. Buning oldini olish uchun xdndakdardagi namlik darajasi mutadil, harorat esa 4-6°Sdan oshmasligi lozim. Ustiga 35- 40 sm. kalinlikda tuproq tortiladi. Kalamchalar maxsus sovitkichlarda saqlanadigan bulsa xarorat 0-4°S, namlik esa 80-85% atrofida ushlanadi. Baxorda qalamchalarning sifati tekshiriladi, soglomlari ekish uchun ajratiladi. Kalamchalarni uzokroq joyga tashishda ular nam poxol yoki polietilen plyonkaga uraladi yoki brezent bilan yopiladi. To‘laqonli standart ko‘chatlarni yetishtirish ko‘p jihatdan tanlanadigan joy hamda ekiladigan qalamchalarning sifatiga bog‘liq.