1
XXI asrda ijtim oiy-siyosiy jarayonlar. O 'zM U . 2008. 43-b.
si
m asalalari bu fanda asosiy o ‘rin tu ta d i, biroq bu bilan a s o
s iy
e ’tibor shunga qaratilish i m u m k in em as, balki nazariy bi-
lim lar tarixiy tad q iq o tlar am aliyoti b ilan m u k am m allash tirilish i
lozim. Bunday tarix iy tad q iq o tlar faylasuflar to m o n id an am alga
o s h i r i l m a y d i ,
sh u nin g u chun u la rn in g tarix fani m etodologiyasi
b o r a s id a
bildirgan fikrlari ko‘p ho llard a b ah s va m unozaraga sa-
b a b
boMadi, aksariyat hollarda esa ta rix ch i-a m a liy o tc h ila r u lar
ning fikrlarini to ‘g‘rid an to ‘g‘ri in k o r qiladilar.
Tarix fani m etodologiyasi tarix iy jara y o n n in g m ohiy atini bi
lish m aqsadida to ‘plan g an m a’lu m o tla rn i tiz im lash tirish , talqin
qilish, o ‘tm ish to ‘g ‘risidagi b ilim la rn i o ‘zlashtirish vositalari va
m ezonlarini ishlab ch iqish dem akdir. T arix fani m etodologiya-
siga yagona qarash m avjud em as. C h u n k i, tarixiy taraqqiyot ja -
rayoniga, jam iyat va tabiatga q a ra sh la rn in g turlichaligi tarix fani
m etodologiyasining h am turlicha talq in q ilinishig a olib keladi.
Tarix fani m etodologiyasi k ursini o ‘qish davom ida tarix iy bi-
lim lar nazariyasi haqidagi turli fik rlar o 'rg an ilad i, u larn in g tarixiy
bilim larga xos boMgan ustuvor yo‘n alish larig a asosiy e ’tib o r q a ra -
tiladi. B unda ta rix ch ila rn in g falsafiy b ilim la rn i h am da tad qiq ot-
larning falsafiy yo nd ashuvlarining m o h iy atin i ham ch u q u r egal-
laganliklari m uhim aham iy atg a ega, ayni vaqtda faylasuflarning
ham tarixiy tad q iq o tlarn in g am aliy a h a m iy atin i c h u q u r b ilishlari
m uhim dir. Shu holda h a r ikki fan sohalari vakillari nazariy bi-
lim larn in g m ukam m allashuviga erish ish lari m u m k in . Bu esa ta
rixiy tad q iq o tlarn in g nazariy aham iyati o rtish iga olib keladi.
Tarix fani m etodologiyasini o ‘rganish jarayonida X IX asr-
ning ikkinchi y arm id an boshlab yirik faylasuf o lim la rn in g ta
rix fanining nazariy asoslari to ‘g‘risida b ildirgan fik r-m u lo h azala-
ri va bugungi kungacha turli darajad a a m ald a boMgan q arash lari
~ pozitivizm , neo k an tch ilik , stru k tu ra liz m , p o stm o d ern izm kabi
bir qator y o 'n alish larn in g tarix fani tad q iq o tlariga ta ’siri m asala-
lariga alohida to ‘xtalib o ‘tiladi.
Tarix fani m etodologiyasi sh ak llan ish i jaray onida bir qancha
bosqichlarni bosib oMgan.
19
«Klassik* m etodologiya. B unda tarixiy voqelik obyektlarini
o ‘rg an ish , o ‘tm ish haqidagi d a lilla rn i tik lash , tarixiy tadq iqo t ja-
rayonida ta d q iq o tc h in in g o ‘rn in i yo‘q qilish yoki sezdirm agan
h old a tarix iy h aq iq atn i izlashga asosiy e ’tib o r qaratildi.
♦K lassik b o ‘lm agan* (noklassik) m etodologiya avvalgi ta ri
xiy tad q iq o t nazariyasi yondashuvlari izch illig id an voz kechgan
h o ld a, tarix iy b ilim la rn in g qiyosiyligiga asoslanadi, ta rix n i esa
«tarixchi o n g in in g in ’ikosi* (tarix ch i to m o n id an voqeliklar va
tarix iy ja ra y o n la rn in g k etm a-k etlik d a tu zib chiqilgan holati) si
fatida ko‘rsatishga h a ra k a t qiladi. S tru k tu ra liz m (tizim lilik , o ‘z-
a ro bog‘liqlik, sistem alilik )d a tarix ijtim oiy-m adaniy m aydonda
in so n la r ta rix in i siqib q o ‘ydi va b irin c h i o ‘ringa turli tiz im la r
(stru k tu ra la r) q o ‘yildi.
«Postnoklassik» m etodologiya bilish subyektining q arash lari-
d a n kelib c h iq q a n holdagi q adriyatlarga, intellektual ijod jarayon -
la rin i (til sh a k lla ri, m atn la r) o ‘rganishga asosiy e ’tibo r qaratadi.
Shu tariq a p o stm o d e rn istla r tad q iqo t obyektini subyektdan, d a lil
larn i u y d irm a d a n alo h id a ajratm ay dilar va obyektiv haqiqatga eri-
sh ish n i sh u bha ostiga q o ‘yadilar.
Y uqoridagi q a ra s h la rn in g alo h id a xususiyati sh u n d ak i, ular
bugungi k u n tarix tad q iq o tlarid a h am am ald a m avjud b o‘lib, tu r
li d a ra jad a q o ‘llan iladi.
Z am o n av iy ta rix faniga X IX a srn in g oxiri — XX asr bo sh lari-
d a asos solin di. M etodologiya b o 'y ich a dastlabki ishlar asrlar che-
g arasida paydo boMdi. Shu vaqtda sh ak llan g an dastlabki asosiy
q a ra sh la r tarix iy ta d q iq o tla r m eto d la rin i qoMlash borasidagi tav-
siyalardan iborat b o ‘ldi.
K lassik pozitivizm tu sh un ch asi S h.L ang lua va Sh.Senyo-
b o sa n in g «Tarixni o 'rg an ish g a kirish* asarida ko‘rsatib berildi.
P o zitivistlar ta rix n i «pozitiv* bilim ga ay lantirishga harak at qil-
dilar. Bu tu sh u n c h a n in g m ohiyati shu n d ak i, pozitivistlar h a m m a
haqiqiy, pozitiv b ilim la r konk ret fan la rn in g m ah sulidir, falsafa
esa b u n d ay b ilim la rn i b era olm aydi, sh u n in g u chun u n in g kera-
gi yo‘q, d eg an g ‘oyaga asoslan g an subyektiv qarashga ega edilar.
20
U lar tarixiy d a lilla r bilan qand ay ishlash, m an b alarn i ta h lil qilish
bo‘yicha b ir q ancha m eto d larn i ta k lif qildilar.
N em is tarix ch ila ri va n e o k an tch ilari W in d e lb a n d va G .R ik -
kertlar «pozitiv tarix» g ‘oyasiga q arsh i chiqib, tarix n i ja m iy a tn in g
rivojlanib boruvchi q o nu n iy atlari asosida em as, balki, alo h id a va
takrorlan m as holatlar, ko‘rin ish la r asosida o ‘rg an ish n i ta rix c h i-
ning oldiga vazifa qilib qo'ydilar.
Bu vaqtda G erm aniya va boshqa bir qator davlatlarda yuqoridagi
har ikki qarashlarni tanqid qilib chiqqan va tarixni o ‘rganishda m a-
terialistik yondashuvni ilgari surgan, keyinchalik, XX asr oxirlariga
kelib esa o ‘z aham iyatini yo'qotgan m arksistik yo‘nalish shakllandi.
XX asr b o sh larid an Rossiya tarix ch ila ri ham tarix fani m e to
dologiyasi borasidagi bahslarga q o ‘shildilar. 1913-yilda N .I.K a -
reyev o ‘z in in g «И стор и я. Т еори я и стори ческого п о зн ан и я »
kitobini n ash r qildi. Bu kitobda m u a llif pozitivistlar q a ra sh la ri-
ni m a’qullagan. N eo k a n tch ilik yo‘n alish in i m a’qullab yozilgan
nashrlardan biri A .L ap po-D anilevskiy qalam iga m an sub boMib,
uning ikki qism dan iborat «М етодология истории» nom li asari
1910 va 1913-yillarda n a sh r etilgan. Rus tarix shu no slari ham ta
rix fani m etodologiyasini yevropalik tarix ch ilar nuqtayi n a z arla -
ridan yondashgan holda talq in qilganlar.
XX asrn in g 3 0-yillarida bu sohaga bag‘ishlangan b ir q a
tor ishlar am alga osh irild i. Shulard an biri R .K o llin g v u d n in g
«Идея истории* nom li («Tarix g‘oyasi») kitobi bo'lib, 1946-yil-
da, m uallifning vafotidan so‘ng cho p etilgan. D astlab u n c h a lik
e ’tibom i to rtm ag an bu asar keyinroq tarix fani m etodologiya
si sohasida asosiy ad abiyotlardan biriga aylandi va b ir n ech a b o r
qayta n ashr etildi. M a zk u r kitobda a n tik davrlardan b o shlab ta rix
borasidagi fik rlar sh arh lab b e rilg an 1.
Tarix fani m etodologiyasi sohasida chop etilgan k ito b lard an ya-
na biri «A nnallar m aktabi»ning asoschisi M .B lokning «А п ологи я
истории или рем есло истори ка* («Tarixning m ad h i yoki ta-
Download Do'stlaringiz bilan baham: |