1
М .Б лок. «Апология истории или рсм ссл о историка». - М ., 1973
2 Сагг Е .Н . What is History?
s u b y e k t iv
aqliy
m ahsuli sifatida q arash m aqsadga m uvofiq em as.
Garchi ayrim
xatoliklarga yo‘l q o ‘yilsada, obyektiv in terp retatsi-
ya m uhim dir.
E .K arr tarix d a sababiylik nazariyasi h a m d a o ‘sha
vaqtlarda
turli e ’tiro zlarga sabab b o ‘lgan rivojlanish g‘oyasini il-
gari surgan
edi.
E .K arrn in g rivojlanish g‘oyasi borasidagi fik rlarin i keyincha-
lik D .Plam va S.Polard ham q o ‘llab-quvvatladilar. Biroq n e o -
kantchilik tarafdori bo ‘lgan I.B erlin E .K a rr fikrlari bilan bahsga
kirishib, un in g tarixdagi sababiylik n azariyasini tan q id qildi. U
K arrni «tarixni o ‘z xususiyatiga ega b o im a g a n tu sh u n ch ag a h a m
da inson n i qo ‘g‘irchoqqa aylantirayotganligi* haqida fik r bildirdi.
I.B erlinn ing fikrlari n o to ‘g ‘ri b o 'lsad a, keyinchalik « tarix n in g
ilm iy asosga ega emasligi* borasidagi g‘oyani q uvvatlantirdi. 1960
yilda I.B erlin o ‘zi tash k il qilgan «Tarix va nazariya» («И стория
и теория») nom li ju rn a lid a ta rix n in g sa n ’atga yaqinligi b o rasid a
gi asossiz q arash larin i ilgari sura boshladi. I.B erlin n in g fik ri-
cha tarix ch in in g vazifasi tarix iy jarayon b o 'y ich a b e ta k ro r por-
tret yaratish, tushun ch ag a oid nazariya yaratish esa sh art em as,
ilm iy tarix esa am alga oshm aydigan xom xayoldir. H a rc h an d keng
targ'ib qilinsada, uning bu m ulo h azalari tarix ch ila r to m o n id an
qabul qilinm adi.
Bu davrda m u h ok am a va m uno zaralarg a sabab boMgan tu -
shunchalardan biri - fan lararo yondashuv edi. Tarix fan in in g
yangilanishi tarafdo rlaridan biri sifatida L ondon universiteti p ro -
fessori J.B arraklou tan ild i. U n e o k a n tc h ila rn in g ta rix n in g ilm iy-
• igiga qarshi bildirgan fikrlariga q a t’iy ravishda e ’tiro z la r bildirdi.
U tarix ch ilar to m o n id an boshqa ijtim oiy va g u m a n ita r fan larn in g
ilm iy tadqiqot m eto d larid an kam foydalanilayotganligini alo hid a
ko‘rsatib o 'td i. Bu tarixiy tadqiqot ishlari va u larn in g ilm iy -n a-
zariy darajasini pasaytirib y u bo rad i, h a m m a n arsan i dalil (fakt)
lar bilan bogMash kerak em as, n azariya ham h a r qanday ilm iy
m etodning asosi hisoblanadi.
1978-yilda uning «Н овы е т е н д е н ц и и истории* («Tarixning
yangi qarashlari*) kitobi n a sh r etildi. Bu kitobda u sodda siyosiy
23
ta rix c h ilik d a n voz kechib, tarix fan in in g koMamini kengaytirish
fik rin i ilgari su rib chiqdi. B unda u ta rix c h ila r va tarix iy tad q iq o t-
la rn in g ind ivid u allash gan (alohida yakka jaray o n n i yoki h o latn i
tad q iq o t jara y o n id a u stu n q o ‘yish) tarix d an generallashgan tarix -
ga, ya’ni ja ra y o n la rn i o ‘rgan ishd an b o shlab tiz im la rn i o ‘rganish-
g ach a, tav siflashdan tah lilg a o ‘tishi kerakligi to ‘g‘risidagi fik rin i
ilgari surdi. Ijtim oiy ta rix n i o ‘rganish b irin ch i o 'rin g a k o 'tarilish i
va a lo h id a e ’tib o r q a ra tilish i va bu jaray o n d a tarix m illiy afsona-
lard a n xoli b o ‘lish in i ko‘rsatib o 'tad i.
Bu davrda tra d itsio n a listla r («an’anaviychilar*) h am b ir qa-
to r fik rla rn i o ‘rtaga tash lag an lar. 1967-yilda tan iq li m ediyevist
D .E lto n n in g m atem atik m etodlar, fan lararo yondashuv h am d a
sotsiologik kategoriyalardan foydalanishga qarshi y o 'naltirilg an
« П р а к т и к а истории* («Tarix am aliyoti*) nom li kitobi chiq d i. U
«avtonom * tarix iy yondashuv tarafdo ri bo‘lib, zam onaviy davrn i
c h iq a rib tash lab , o ‘tm ish ta rix in i o 'tm is h n in g o ‘zi uchun o ‘rga-
nish zaru r, tarix q o n u n iy atla rn i k a sh f etm asligi kerak, bu unga
m u m k in ham em as, degan g‘oyani ilgari suradi. 1970-yilda shu
m u allifn in g « П о л и т и ч е с к а я история* («Siyosiy tarix*) nom li
kitobi n a sh r q ilin d i. B unda u m o d ellashtirishga q a t’iy ravishda
q arsh i ek a n lig in i bildirib, em p irizm — n azariyadan ko'ra ko‘proq
am aliy yo ndashuvni (tajribani) m utlaq (absolut) darajaga k o 'tar-
di, tarix ch i ja ra y o n la rn in g m o h iyatini aniqlashi va sabablarini
o ‘rg anishi m u m k in em as, degan fik rn i bildirib o 'td i.
Y u q o rid ag ilard an k o 'rin a d ik i, XX a srn in g 6 0 -7 0 -y illa ri-
d a ta rix fani m etodologiyasi borasid a tu rli-tu m a n fik rla r ilgari
su rilg an b o ‘lib, u la rn in g b arch asid a pozitivistlik, n e o k a n tc h i-
lik, s tru k tu ra liz m va b o sh q a la r o ‘z ak sini topgan. Bu faqatgi-
na m etodologiya borasidagi b a h sla r avj olgan Buyuk B ritaniya,
F ran siy a yoki G e rm a n iy a d a g in a em as, balki boshqa davlatlard a
h am keng yoyildi.
F ran siy ada « A n n a lla r m aktabi* («yilnom achilik m aktabi* -
qad im gi M isr, Y u n o n isto n , R im d a m avjud b o 'lgan y iln o m ac h i
lik) q a ra sh lari ta ’sirida «yangi* tarix fani paydo b o‘ldi.
24
«A nnallar» h a ra k a tin in g yuzaga kelishi 1929-yilda Strasburg
sh ahrida Lyusen Fevr (1878-1956) va M ark B loklarning «Iqti-
sodiy va ijtim oiy tarix an n a llari* («А н н алы эк о н о м и ч еск о й
и со ц и а л ь н о истории») no m li ju rn a lin in g n a sh r etilishi bilan
boshlandi.
F ran su z tarixchisi F.B rodel m intaqaviy va global (um um ja-
hon) tarixi b o ‘yicha b ir q a to r sam arali fik rlar va m eto d larn i il-
gari surdi. B ular orasida fan lararo yondashuv, tiz im li tarix , ta r i
xiy vaqtning tu rli «tezliklari* va bo sh q alarn i ko'rish m u m k in .
XX asrn in g 70-yillariga kelib, «lingvistik (tilshunoslik) b u ri-
lish* h am d a sem iotik «chaqiruvlar* yuzaga keldi. T arix chin ing
diqqat m arkaziga m an b a n in g m atn i va n arrativ m a tn n i q o ‘ygan
p o stsru k tu ralizm yondashuvi sh ak llan d i. Bu talq in tarafdorlari
obyektiv tarixiy voqelik m avjudligini in k o r qiladilar. M antiqiy bi-
lishga asoslangan m atn m avjudligi b ilan kifoyalanadilar. U la r
ning fik rich a, subyekt obyekt bilan q o ‘shiladi, vaqt esa uydirm a
bilan uy g'unlashadi. T arix ch ilarn i bilish n azariyalaridan voz ke-
chib, badiiy m eh n at va izlanish b ilan shug‘u llanishga undaydilar.
1973-yilda am erik alik tad q iqo tch i X.Vaytning «М етаистория*
nom li kitobi n a sh rd an chiqib, b u n d a m u allif to m o n id an asosiy
m etodlar sifatida rito rik a (notiqlik), m etafora (kinoya) va boshqa-
lar ko‘rsatilgan.
X.Vaytning kitobiga jav o ban D .E lto n q arsh i fik r b ildirib ,
bunday m e to d la rn in g qabul q ilin is h i ta rix u ch u n «fojiali* boMi-
shi m u m k in deb h iso blad i. XX a srd a ta rix n i o 'rg a n ish d a bir
yoqlam alik yetakchi m avqeda boMgan sobiq ittifo q d a ham b ir
q ato r q a ra sh la r sh a k lla n ib bordi va ta rix fani m etodologiyasi
borasida ilm iy ad a b iy o tla r n a s h r q ilin d i. J u m la d a n , N .A .Y ero-
•eyevning «Что та к о е и сто р и я?» («Tarix nim a?*), M .A .B arg-
ning « К атегори и и м етоды и с то р и ч е ск о й н ауки » («Tarix
fan in in g k ategoriyalari va m etod lari») kitoblari n a s h r etilgan
boMsa, I.K ovalchenko d a stla b k ila rd a n boMib m ate m a tik m e to d
larni tarix tad q iq o tla rid a qoMladi. 1997-yilda a m e rik a lik tarix -
ch i A .M en slo u n in g « Д е к о р а ц и я и сто р и и » («T arixning b u z ili-
25
shi») n o m li kitobi c h o p e tild i. B u n da a n ’anaviy tarix sh u n o slik
ta n q id ostiga o lin g a n . A yni v aq tda tarix iy ta d q iq o tla rd a y u q o ri-
d a k o 'rsa tib o ‘tilg a n b ir q a to r m e to d la r ta rix iy ta d q iq o tla rn in g
aso siy m eto d la rig a a y la n ib bo rdi.
Sobiq ittifoq tu z u m i d avrida ta rix n i o ‘rganishga asosan m a-
terialistik oq im asosida y o ndashib kelindi. XX a srn in g 60-yil-
larig ach a ta rix fan in in g m etodologiyasi m avjud em as, ta rix n i
♦ tarixiy m aterializm * asosida o ‘rganish lozim , degan tu sh u n c h a
rasm iy ravishda tarix iy tad q iq o tla rd a h u k m ro n lik qildi. XX asr
n in g so'nggi o ‘n yilligi — X X I asrga kelib 0 ‘zbekistonda ham
ta rix fani va fa n n in g m etodologiyasiga bo‘lgan m unosabat tu b -
d a n o 'zgardi, tarix va tarix iy tad q iq o tlard a ja h o n tarix fani ta
m o y illari, tarix iy lik , ilm iy lik , obyektivlik va haqqoniylik ustuvor
boMgan ta d q iq o tla r am alg a o sh irila b o sh landi va bugungi k u n d a
u ja d a l rivojlanm oqda.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |