Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

a
uikan g u ru r va ittixor 
bag'ishlaydi»1.
layan ch tushunchalar: 
ong, yaxlit borliq, haqiqatni anglash, 
sharq tarixnavisligi, falsafiy yondashuv, axloqiy va m a’naviy me- 
zonlar, ijtimoiy m ansublik om ili, adolat ustuvorligi, tarixiy-badiiy 
yo'nalish, Olam asoslari, Sharq tarix falsafasi.
M avzuni m ustahkam lash uchun savollar:
1. Sharq tarixnavisligining o ‘ziga xosligini nim alarda ko'rasiz?
2. Tarixiy jarayonlarning butun borliq bilan bog‘lagan holda 
yoritilishi tushunchasini izohlab bering.
3. Tarixiy voqelikni haqqoniy talqin qilish deganda nim ani 
tushunsiz?
1 
Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 29—30-bb.
90

---

ABU RAYHON BERUNIYNING TARIXIY
IL M IY M E R O S i
Abu Rayhon Beruniyning tarixiy ilmiy merosi. Abu Rayhon
beruniy 
vu iui 'iX 
fun,
J a HXuOFOining nu^uriy m usuiuiuri. 
Abu
Ravhon Beruniy va tarix fanida tadqiqot uslublarining nazariy
masalalari.
Sharq tarixchilari orasida tu rli davrlarda tarix n i o ‘rga- 
nish va tarix fanining rivojiga katta hissa qo‘shgan tarixch i- 
lardan Abu Rayhon Beruniy (973—1048-yy.) alohida o ‘rin tu ta- 
di. M utafakkirning yaratgan 152 asaridan 15 tasi bevosita tarix 
ilmiga bag‘ishlangan. Ayniqsa ta rix to ‘g‘risidagi chuqur bilim - 
larini o‘z ichiga olgan «Osor ul-boqiya an al-q u ru n al-holiya* 
(«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar*) ham da «H indiston* 
yoki «Kitab tahqiq m o lil-H in d m in m anqula fi-1-aql va-I-m ar- 
zuma* («H indlarning aqlga sig‘adigan va sig'm aydigan ta ’li- 
m otlarining tadqiq etish*) va «K itob u l-m usam m ara fi axbo- 
ri Xorazm* («Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar») 
nomli asarlari bilan jah o n tarix fani va m adaniyat tarixiga kat­
ta hissa qo‘shdi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov 
Beruniy siymosi haqida so‘z yuritar ekan, quyidagi fikrlarni 
bildiradi: «Milliy tarixim izning yana bir yorqin yulduzi Abu Ray­
hon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, am erikalik fan 
tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri* deb ta’riflaydi. Bunday 
yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi boMmish 
buyuk vatandoshim izning ilm-fan taraqqiyotiga qo'shgan beqiyos 
hissasi bilan izohlanadi. Shu o ‘rinda ta ’kidlash joizki, Beruniy il­
miy masalalarda ham , tarixiy voqea-hodisalarga, o‘z zam ondosh- 
lariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr 
yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko‘p aziyatlar chekkan, hatto 
um rining oxirida turm ush qiyinchiliklariga duchor boMgan, am ­
mo har qanday ogMr sharoitga qaram asdan, e ’tiqodidan qaytm a-
91

---

gani uning o ‘z m a’naviy ideallariga naqadar sodiq bo‘lganidar. 
daioiat beradi'».
Abu R ayhon B eruniy va uning tarixiy-ilm iy merosi haqida 
so‘z yuritib, taniqli olim a F.Sulaymonova quyidagilarni ta ’kid- 
lab o ‘tadi: «Taqdir taqozosi bilan Beruniy nomi va asarlari to 
X IX asrgacha ovrupolik olim lar diqqatidan deyarli chetda qolib 
kelgan. Faqat 1876-1878-yillarda avstriyalik olim Eduard Zaxau 
B eruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar* asari- 
ning arabcha m atnini chop ettirdi, 1879-yilda esa ingliz tiliga 
tarjim asini om m alashtirdi. N atijada ovrupoliklar kechikib bo‘lsa- 
da, Beruniy asarlari bilan tanisha boshladilar»2.
D arhaqiqat, Yevropa olim lari, xususan tarixchilari antik davr- 
da va o ‘rta asrlarda yaratilgan tarix kitoblarini chuqur o'rganish 
borasida juda katta ishlarni amalga oshirganliklarini e’tiro f qilish 
bilan birga aytib o ‘tish kerakki, nafaqat Abu Rayhon Beruniyning, 
balki Sharqning boshqa tarixchilarining barcha asarlarini ham il­
miy jihatdan m ukam m al tadqiq qilmaganlar. Buning isboti sifati­
da zamonaviy tarix fanining nazariy masalalari, metodologiyasiga 
oid bir qator ilmiy nazariy qarashlar va yondashuvlar, tadqiqot 
uslublarining turli jihatlari borasida bildirilgan fikrlarda Beruniy 
va boshqa tarixchilarning qarashlari e’tibordan chetda qoldirilgan.
«Aynan m usulm on sharqi tarixchilari bizga o'zlarining 
a n ’anaviy tarixnavisligiga asoslangan holda H indiston tarixi­
ga oid qim m atli m a’lum otlarni qoldirdilar. XI asrdayoq Beruniy 
o ‘zining H indiston haqidagi keng ko‘lamdagi asarini yozdi. Bu 
asar sanskrit tilidagi m atnlarga asoslangan bo‘lib, asar muallif- 
ning o ‘zga xalqlar e ’tiqodi, urf-odatlari haqidagi chuqur bilim- 
ga ega ekanligi va qim m atli m a’lumotlari bilan e ’tibom i tortadi.
Afsuski bu asardan Yevropada tarix fanining rivojlanishida ye- 
tarli darajada foydalanilm adi, sharq tarixnavisligida esa buyuk
1