Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Abu Rayhon Beruniy. Taniangan asarlar. Hindiston. - Т.: Fan. 1968. 40-b.
2
Qarang: Abu Rayhon Beruniy. Taniangan asarlar. Hindiston. — Т.: Fan.
1968. 214-b.
3
 
0
‘sha joyda.
100

---

sifatida ajratilishi 
uchun asos boMgan tarixiy voqea yoki hodisa- 
larni aniqlashtirish, u yoki bu xalqlar (yoki hududlar)da bu davr- 
lam ing boshlanishida ixtiloflar mavjud boMsa, ularning bosh- 
la n ish id a g i 
asl holati qanday ekanligini mavjud m anbalar orqali 
dalillar asosida ko‘rsatib berish lozimligi ta ’kidlanm oqda.
Z am onaviy 
tarix fani metodologiyasida diaxron uslub borasida 
quyidagi 
jihatlar asosiy o‘rin tutadi. Ya’ni, tarixiy tadrijiylik asosi­
da 
tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqealarning ketma-ket, 
bosqichma-bosqich rivojlanishi bo'yicha tadqiqot amalga oshiriladi.
Vaqt bo'yicha jarayonlarning eng aham iyatli xususiyatlari, yan ­
gi bosqichlarning, davrlarning sh akllan ish holatlari an iqlanib, ja ­
rayonlarning b oshlan ish davridagi va yakuniy davridagi holatlari
solishtirilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning u m u m iy
yo'nalishlari aniqlanadi.
Beruniy asarida quyidagi so 'zlarn i o'qish m um kin: «Meni 
imkon boricha ularni ju d a ravshan bayon etib, o'quvchi fahm - 
laydigan, (turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surishti- 
rishga ehtiyoj qoldirm aydigan [bir asar yozishga] d a ’vat etdi. Bu 
ishning fyetishish] qiyin va olinadigan [manbai] uzoq ekan in i va 
uni yaxshi bilgan odam qalbida shubha qolm aydigan aniq fanlar 
qatoriga qo'ym oqchi bo'lgan kishiga bo'ysunm asligini bildim »1.
Tarixni davrlashtirishdagi an ’anaviy bo'lgan «davr*, «asr», «yuz 
yillik* kabi tushunchalar qadimgi Y unonistonda shakllangan.
Tarixni davrlashtirishni interpretatsiyalash metodi va hattoki, 
tarixiy jarayonlar va voqealarni tushunish va anglash deb ham
nomlash mum kin. Tarixni o'lchash — bu shunchaki mexanik 
tarzdagi xatti-harakat emas, balki tarixiy hodisalarning tarkibiy 
qismlarini chuqur tarzda tushuntirib berishga olib boruvchi o'ziga 
xos tarzdagi ilmiy tadqiqot deb ham qarash m um kin2.