Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — Т.: Fan. 1968. 40-b.
2
Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — Т.: Fan. 1968. 40-b.
102

---

Yig'iigan m anbalarni qiyoslash va solishtirish, bir-biri bilan 
taqqoslash orqali tarixiy jarayonni va tarixiy hodisani tavsiflab 
berish yoki talqin m um kinligini shu tariqa ko‘rsatm oqda. Z am o­
naviy tarix fani metodologiyasida tarixiy taqqoslash uslubi quyi-
dagi sharhlanadi:
Tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lm aganda uning 
mohiyatini ochishga, shuningdek, um um iylikni, qonuniylikni, 
takrorlanuvchanlikni aniqlash ham da um um lashtirishga va ta ri­
xiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun qoMlaniladi1.
Taqqoslash uslubi dastlab m a’rifatparvarlar tom onidan qo‘lla- 
nilgan. F.Volter birinchilardan boMib o ‘zi tom onidan yaratilgan 
tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo'llagan, biroq bunda bu 
uslub tarixiy uslubga nisbatan ko‘proq vosita sifatida qoMlanilgan. 
XIX asr oxirlariga kelib bu uslub tarixiy tadqiqotlarda, ayniqsa 
ijtimoiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha keng o‘rin tuta boshla- 
di. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ayniqsa komparativ 
uslub keng qoMlanila boshlandi. A m alda bironta ham tadqiqot bu 
uslublarni qoMlamasdan amalga oshirilm aydigan bo'ldi.
Bundan ko'rish m um kinki, zamonaviy tarix fani tadqiqotlari- 
da muhim o‘rin egallagan tarixiy taqqoslash uslubining fanda keng 
qo'llanilishi lozimligi tushunchasi XX asrga kelib toMaqonli shakl- 
landi. Aslida bu uslubning qo'llanilishi va qo‘1 lashning ahamiya- 
ti, shuningdek, uslubning amalda qo'Ilanganligini yanada chuqur- 
roq aniqlashtirishga harakat qiladigan bo'lsak, uning amaliyotini X 
asrda Abu Rayhon Beruniy tomonidan «Hindiston* va «Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar* asarlarining yaratilishi jarayonida 
qo'llanilganligini ko‘rishimiz mumkin. Shunday ekan, bugungi tarix 
lani tadqiqot uslublarining shakllanishiga X asrdayoq ilmiy jihatdan 
asoslanib berilgan va ayni vaqtda amalda ham qoMlanilgan.
Aytish kerakki, tadqiqotchi sifatida Beruniy olingan bilim ni 
tajriba bilan tekshirib ko‘rishni ta ’kidlab o‘tgan: tadqiqot jarayo-