Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

^ Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. - Т.: Fan. 1968. 40-b.
Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П.
Лаптева; Псрм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. С. 182-183
101

---

Davriaming ahamiyatga molik jihatlarini aniqlash uchun davr- 
lashtirish mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta 
jarayonning sodir boMishidagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini 
inobatga olish zarur. Davdashtirishning bir mezonini boshqa bir me- 
zon bilan almashtirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea 
va jarayon yoki bosqichning boshlanish sanasini aniq ko'rsatish im- 
konsiz bo'lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha jarayonlaming chega- 
ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangandir. Bu 
tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning tudi xususiyat- 
larga egaligi, bir taxlitda sodir bo'lmasligi va vaqt nuqtayi nazaridan 
kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo'yish 
maqsadga muvofiq emas va tarixchi tadqiqot jarayonida bu jihatlami 
albatta inobatga olishi zarurdir. Qachonki bir nechta tizim va mezon- 
lar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining 
koMami va mazmunan boyligi ham ortib boradi.
«Meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o‘quvchi 
fahmlaydigan, (turli) kitoblarni axarish va u kitob egalarini surish- 
tirishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga] d a’vat etdi...*1.
Beruniy o ‘z oldiga qo‘yayotgan m aqsadining qanchalik mu- 
rakkab ekanligini juda yaxshi anglagan holda asosiy e ’tiborni qi- 
yosiy taqqoslash uslubi yordam ida yozilishi kerak boMgan, ya’ni 
am alga oshirilishi lozim boMgan tadqiqotning ilmiyligini ta ’m in- 
lash va xulosalarning obyektiv ravishda asoslab berilishiga qarat- 
m oqda. Bu holat zamonaviy tarix fani ilm iy tadqiqotlarida tarixiy 
jaray on lam in g obyektivlik, ilmiy va tarixiylik tam oyillariga asos- 
langan holda am alga oshirilishiga q o ‘yilayotgan talablar bilan ay­
nan bir xillik ksb etadi.
«... [butun] kuchim ni yigMb, [bor] im koniyatim ni ishga solib, 
goh eshitish, goh ko‘rish va qiyos qilish orqali bilim im yetgani- 
cha, u narsalarni bayon etishga bel bogMadim»2.
1