|
ЫЗТ, OUdUl *П V»«»“ w »
. . . «.
• - — о — l----
ilk
m arotaba
dunyoviy fan nuqtayi nazaridan aynan sharqda, Abu
R ayh on
Beruniy tom onidan tadqiq etilgan.
Ikkinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori-
tishda davriylikka asoslangan holda yondashuv, ya’ni islomgacha,
arablargacha, xalifaliklar, am irliklar, podsholiklar, xonliklar,
sulolalar kabi alohida hodisalarga asoslangan holda tarixni yori-
tish ham ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblangan. Bunda asosiy
voqelik podsholarning faoliyati va boshqaruvi jarayonlari atrofida
shakllantirilganligini kuzatish m um kin. Bunda podsholiklarning
vujudga kelishi va siyosiy tarixi, diplom atik aloqalar jarayonlari va
davlatlarning inqirozlari asosiy diqqat m arkazida tutilgan. 0 ‘sha
davrdagi m a’naviy va madaniy, iqtisodiy taraqqiyot yoki inqiroz
holatlari aynan shu davr hukmdorlari faoliyati bilan bog'lana-
di. Bunday tarixiy yondashuvda tarixiy voqelikning aks ettirilishi
asosan davriy yoki hududiy jihatdan chegaralangan va voqealar-
ning butun mohiyati va ko‘lami bilan tasavvur qilish im koniyati-
ni cheklagan. Bunday yondashuv D. Y um ning «tarix predm eti-
ni buyuk im periyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi
tashkil etadi*, E.G ibbonning «tarix urushlar tarixi va jam iyatni
boshqarish ishlaridan iborat», L. R ankening «tarix bu diplomatik
munosabatlardir* kabi fikrlariga turli darajada mos keladi. H atto
bu borada m ashhur yozuvchi F. Volter kinoyali ravishda «har to-
monda faqat qirollar tarixini ko'rish m um kin, men esa odam lar
tarixini yozmoqchiman* degan so'zlarni aytib o'tgan edi.
U chinchidan, sharq tarixnavisligida axloqiy va m a’naviy me-
zonlardan kelib chiqqan holda tarixiy voqelikni haqqoniy va qan
day bo‘lsa shundayligicha talqin qilish ham ustuvor yondashuv-
lardan biri hisoblanadi. Ayrim tarixchilar o ‘zlaridan oldin sodir
bo'lgan voqealarni avval yozib qoldirilgan asarlar asosida ko'rsa-
tib berayotganligini va bunda o'zlaridan biror-bir qo‘shim chalar
qo shishga ju r’at etm aganliklarini, ya’ni o ‘zlaridan keyingi avlod
uchun isbotlanmagan va tasdiqlanm agan m a’lum otlarni o‘z ki-
toblarida qayd etishga ju r ’at etm aganliklarini alohida qayd etib
87
o‘tganlar. Bunday qaydlar ham m a tarixchilar tom onidan e ’ti-
ro f etib qoldirilm agan boMsada, biroq asarlarni o ‘qish jarayonida
shunday ruhiyatni sezish m um kin.
To‘rtinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori
tishda ijtimoiy m ansublik om ili ham uchraydiki, bu ayrim holat-
larda tarixiy voqelikni bir tom onlam a yoki cheklangan va chega-
ralangan holda yoritilishiga olib kelgan. Bunday holatlar aksariyat
hollarda asarlar m ualliflarining hukm dor ta ’sirida boMganliklari
yoki undan jabrlanganliklari bilan xususiyatlanadi va ko‘p holat-
larda mubolag‘ali va haqiqatga to‘g ‘ri kelmaydigan m a’lumotlar
bilan voqelikni tavsiflashga urinish ko'zga tashlanadi. Bunday
holatlarni tarixnavislik bilan bir vaqtda she’riyat va adabiyot so-
halarida ham kuzatish m um kin. Albatta tarixni yoritishga bun
day yondashuv asl voqelikni tasavvur etishga imkon bermaydi yoki
uni cheklaydi va chalg‘itadi. Tarix tadqiqotiga bunday yondashuv-
ni shartli ravishda tarixiy-badiiy yo‘nalish sifatida baholab, unda
tarixiy dalillarga asoslanilgan badiiy bayon uslubini yetakchi deb
hisoblash m um kin. Bunday yondashuvning eng e’tiborli tom o
ni shundaki, bunda m ualliflar o ‘zlariga m a’qul boMgan jarayonni
yoki hodisani m utlaq haqiqat deb hisoblaydilar, aynan ana shun
day xulosa chiqarish tarixiylik va haqqoniylikka putur yetkazadi.
B eshinchidan, sharq tarixnavisligi va tarix falsafasida inson
hayotidagi, turm ushidagi axloqiy m e’yorlar va m a’naviy tamoyil-
larga oliy darajadagi qadriyatlar sifatida yondashuv ham yetakchi
xususiyatlardan biridir. Bu yo'nalishning asoschisi Abu Rayhon
Beruniy hisoblanadi. B unda tarixni yoritishda aniqlab boMmay-
digan dalillarni aynan yuqorida qayd etilgan xususiyatlarga bir-
lam chi sifatida yondashib xulosalar chiqarishga d a’vat etadi.
O ltinchidan, sharq tarix tafakkurida tarixni Olam asoslari sa-
babiyatini aniq izlaydigan fan sifatida ham yondashiladi va tarixga
voqealar va ularning sabablari haqidagi chuqur ilm sifatida yon
dashiladi. Bunday yondashuv asoschisi Ibn Xaldun hisoblanib, u
tarixiy voqelikni falsafiy tafakkur yordam ida idrok qilish, falsafiy
fikrlar, xulosalar chiqarishga d a ’vat qilib, tarixni falsafiy fanlar
88
qatoriga qo‘shadi. Ibn Xaldun tarixning mazm uni haqida m ulo-
haza
yuritar ekan, uni, inson hayotining mazm uni kabi, tarix tu-
gaganidan keyingina aniqlash m um kinligini qayd etadi. A m m o,
shunga qaramay, tarixning m azm uni haqida erkinlik, ijod tu-
shunchalariga tayanib so‘z yuritish m um kin, deb hisoblaydi. Ta
rixning harakatida Ibn X aldun obyektivlashuvning inson ustidan
hukmini kam aytiradigan, uning erkinligi va ijodining tantanasini
qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga harakat qiladi.
Yettinchidan, sharq tarixchiligida adolat ustuvorligi, tarix ha-
qiqati ham isha bosh mezon bo'lishi, har qanday voqea va hodi-
saning tahlilida to ‘g‘ri m unosabat (pozitsiya) tanlash, xulosalar
chiqarishga odillik bilan yondashishni ustuvor deb hisoblaydilar.
Bunday qarashlar Beruniy va Ibn Xaldun, Abulg‘ozi, Bayoniy-
larning qarashlarida yetakchi yondashuvlardan biridir.
Sharq tarixnavisligi nam oyandalari va ularning asarlarining
ayrim tafsilotlari bilan tanishar ekanm iz, asosan y urtim iz zam i-
nida yashab ijod etgan va bebaho tarix asarlari yaratgan tarixchi-
larim izning asarlarida bugungi jah o n tarix fani metodologiyasida-
gi mavjud bir qator falsafiy m aktablarining tarix fani sohasidagi
yondashuvlari va qarashlari turli ko‘rinishda va turli m azm unda
bundan bir necha asrlar avvalroq sharq tarixnavisligida am alda
bo'lganligini ko'rish m um kin. Sharq tarix falsafasining shaklla-
nishi yuqoridagi xususiyatlar atrofida yuzaga kelgan va shakllanib
borgan. Biroq yuqorida qayd etilgan fikrlar sharq tarix falsafasi
ning butun mohiyati va m azm unini ochib bera olm aydiki, bu b o
rada hali yana ko‘plab chuqur ilm iy izlanishlar va tadqiqotlar olib
borilishi kerak.
«Bizning qadim iy va go‘zal diyorim iz nafaqat Sharq, balki ja
hon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri boMganini xalqaro jam oatchi-
lik tan olm oqda va e’tiro f etm oqda. Bu tabarruk zam indan ne-ne
buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib
chiqqani, umum bashariy sivilizatsiya va m adaniyatning uzviy
qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilm larning, ayniqsa, is-
lom dini bilan bogMiq bilim larning tarixan eng yuqori bosqichga
89
ko‘tarilishida ona y urtim izda tug‘ilib kamolga yetgan ulug‘ allo-
m nlarning xizm atlari beqiycs ckani bizg
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
