Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

 
Madraimov A.. Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. - Т.: 2005. 85—191 -
bb.
94

---

fan ayniqsa 
tarix to‘g‘risidagi chuqur bilim larini «Osor ul-boqi- 
va an al-qurun 
al-holiya* («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor- 
liklar*) 
ham da «Hindiston* yoki «Kitab tahqiq m olil-H ind m in 
manqula 
fi-1-aql va-l-m arzum a* («H indlarning aqlga sig‘adigan 
va sig‘maydigan ta’lim otlarini tadqiq etish*) va «Kitob ul-m usam - 
mara 
fi axbori Xorazm* («Xorazm haqidagi axborotlar haqida 
suhbatlar*) 
nomli asarlari bilan tarix va m adaniyat tarixiga kat- 
ta 
hissa qo'shdi*1.
M azkur kitobda sharq tarixnavisligi va uning asosiy xusu­
siyatlari, tarixiy asarlarning yaratilishi va tarixni tadqiq etish 
masalalari, Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qol­
gan yodgorliklar* ham da «Hindiston* asarlarida tarix fani va 
tarixiy tadqiqotlarning nazariy jihatlari haqida bildirgan fikr­
lari va zamonaviy tarix fani metodologiyasida uning qanchalik 
ahamiyatga ega ekanligi m asalalari tadqiq etilgan. M azkur qo‘l- 
lanmada keltirilgan m asalalar yuzasidan soha mutaxassislari to ­
monidan ayrim e’tirozlar va bahs-m unozarali fikrlar bildirilishi 
tabiiy. Bu esa albatta, tarix fani va uning tadqiqotlari borasida 
yanada m ukam m allikka erishishga xizm at qilishi shubhasiz.
1
Tarixiy manbashunoslik. 
68
-b.
95

---

ABU RAYHON BERUNIY VA TARIX FANIDA 
TA D Q IQ O T U SLU BLA R IN IN G NAZARIY MASALALARI
Tarix va tarix fani ijtimoiy fanlar majmuasi bo‘lib, insoni­
yatning butun o‘tm ishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va 
m adaniy hayotidagi jarayonlar va voqea-hodisalarni aniq-konkret 
holda va turli uslublar yordam ida davrlarga bo'lingan va umumiy 
holda o ‘rganadi. Iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, m adaniyat tarixi, 
harbiy tarix, diplom atiya tarixi, tarixiy geografiya kabilar tarix 
fanining tarm oqlari hisoblanadi. Tarix fanining tarkibiy qismlari 
m axsus tarixiy fanlar ham da arxeologiya va etnologiya bo'lib, fan 
va m adaniyat tarixi, san’at tarixi shu sohalar bilan bog'liq holda 
o ‘rganiladi.
Hozirgi zam on tarix fani alohida boMimlar va sohalardan 
tashkil topgan bilim lar majmuyi boMib, uning tadqiqot masalalari 
ham uslublarning murakkabligi va ko'lam jih atd an kengligi bois 
anchagina m urakkablik kasb etadi.
Bugungi kunda zam onaviy tarix fani va uning predmeti si­
fatida aniq (konkret) jam iyat va uning shakllangandan boshlab 
tanazzuligacha zam on va makondagi taraqqiyoti bir butun holat­
da va ayni vaqtda uning ichki tarkibiy tuzilishlari, shuningdek 
boshqa aniq (konkret) jam iyatlar bilan aloqadorligi va munosa- 
batlari tushuniladigan boMsa, bu borada Abu Rayhon Beruniyning 
fikrlari ham e’tiborga molikdir, uning ta ’kidlashicha, «... qadimgi 
tarixlarning eng avvalgisi va eng m ashhuri bashariyatning bosh- 
lanishidir*, ya’ni, B eruniy tarixning boshlanishini kishilik jam i- 
yatining shakllanishi bilan bogliqligini ko‘rsatib beradi1.
Beruniy asarlarida tarixn i o'rganish va bu jarayonda man- 
balardan to ‘g ‘ri foydalanish haqidagi fikrlarning mavjudligi va 
ayniqsa ularning aksariyati zamonaviy tarix fani metodologiyasi- 
da turli m ualliflar tom onidan bildirilgan qarashlar bilan mos ke- 
lishi e ’tiborni tortadi.
1