Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Shunday 
ta rix ch ilard an yana biri an tik davrda yashab ijod qil- 
n yunon tarixchisi D io d o r (m ilo d d an avvalgi 9 0 -2 1 -y y ., Sitsili- 
y a g a
q arashli A rgiriya sh ah ri) bo 'lib, yirik tarix ch i o lim sifatida 
«Tarixiy kutubxona» nom li 40 kito b d an iborat asar yozib q o ld ir- 
gan. Bu tarix c h ilar o ‘z q arash la rid a insoniyat taraqqiyotida aso - 
san ta rix n i h arak a tlan tiru v ch i kuch sifatida tavsiflagan bo 'lsalar, 
Avgustin dinga e ’tiqod qiluv ch ilar q ara sh la rin i aks ettirg an holda 
ilohiy davlat tarix i falsafasini yaratdi. Avgustin q arash larig a ko'ra 
jam iyat va inso niyatn in g taraqqiyoti ilohiy m azm u n g a ega b o 'lib, 
u xristian cherkovi va u n in g faoliyati m isolida davlat va u n d a so ­
d ir bo'layotgan barcha ja ra y o n la r avvaldan belgilab qo 'y ilg an ilo ­
hiy qo n u n iy atlar asosida am alga oshib boradi va b o sh q alar bu 
jarayonga ta ’sir etishi m u m k in em as (ilojsiz), m azm u n id ag i ilohiy 
davlat tarix falsafasini ilgari surgan edi. K eyinchalik A vgustinning 
izdoshlari ta rix n i ilohiylashtirishga, tarixiy ta fa k k u rn i va ta rix n i 
ilohiy ta fa k k u r orqali idrok etish va tush u nishg a ch aq ird ilar. Bu 
q arash lar asosida keyinchalik apologetika tu sh u n ch asi, ya’ni ta ­
rixiy voqealarn in g va ja ra y o n la rn in g barchasi o ld in d an belgilan- 
gan va m a ’lum qonuniyatlarga asoslangan holda so d ir b o 'lad i d e ­
gan teologik tu sh u n ch an in g paydo bo'lishig a asos b o 'ldi. T arix n i 
bu ta rz d a tu sh u n ish va ang lash X V III asrgacha h am o ‘z a h a m i- 
yatini yo'qotm adi. Bu davrga kelib fan so h alarid a va u la rn i il­
miy tu sh u n ish borasida b ir q ato r yangi tu sh u n ch alar va q a ra sh ­
lar sh ak llan ib bordi. U la r o rasid a ta rix va uni tu sh u n ish borasida 
ham bir q ato r m ak tab lar yuzaga kela boshladi va bu jaray o n X IX
asrn in g ik kinchi yarm i - XX asr o 'rta larig ac h a davom etdi.
T arixni anglash va u n i bilish n azariyasin in g sh a k lla n i­
shi borasida m a’lum m a’nodagi jiddiy q a rash la rn i ilgari surgan 
n azariyach ilardan biri nem is faylasufi va «absolyut idealizm » 
tizim in in g asoschisi G eo rg V ilgelm F rid rix G egel (1770-yil 27-av- 
gust, S h tu tgart —1831-yil 14-noyabr, Berlin) edi. G egel d u n y o - 
V|y aql-zakovat, u m u m in so n iy tafak k u r, insoniyat x a tti-h a ra k a - 
ti va aql-idro ki uyg'unligi asosida yuzaga kelgan, ong va ta fa k k u r 
hukm ron b o 'lgan yaxlit bo rliqni tarix deb tu sh u n tirad i.
181

---

G eg eln ing ta rix n i anglash va bilish borasidagi fikrlari bilan 
ta rix falsafasi va uni bilish, anglashga yo‘naltirilgan falsafiy qa­
rash lar sh ak llan ish in in g yangi bosqichini boshlab berdi. Gegel 
ta rix falsafasiga hayot q o n uniyati, m a’naviy sh akllanish jarayoni 
\
va inson rivojlanishining m a’naviy ehtiyoji sifatida qaradi. U ning 
qarash lari ta rix — in so n ta fa k k u rin in g , m a ’naviy-ruhiy va axlo- I
qiy kam olo tinin g m ah suli degan xulosaga kelishga im kon berdi. 
I
F.Bekon tarixiy haq iq atn i aniqlashda eng avvalo tadqiqot 
obyekti o'rganilayotgan p red m et yoki ho d isan in g aynan o ‘zi em as, 
balk i, u n in g m ohiyati va uni yuzaga chiqaruvchi oddiy tabiiy 
o m illa r bo'lishi sh artlig in i ta ’kidlasa, E .K ondilyak bilishni eng 
oddiy — his etish va fikrlash orqali am alga osh irish kerak, degan 
fik rn i ilgari suradi. A ksariyat n azariyotchilar o 'zlari ta k lif qilgan 
va nazariy jih a td a n asoslab bergan uslublari haqiqatni anglash va 
] 
bu bo rad a h a r qanday xatoliklardan xoli bo 'lish d a asosiy ekanli- 
gin i ta ’kidlab o 'tg an lar. E ng asosiysi bu g'oyalar va yondashuvlar 
aksariyat hollarda biri ik k in ch isin i to'ldirib , m ukam m allash tirib
kelsa, boshqa ho latlarda tarix iy haqiqatni anglashda eng m aqbul 
yo'l va uslubni ta n lab o lish im koniyatini ta ’m inlaydi.
N .Jo 'ray ev n in g
fik rich a, 
«Tarix 
-
ta fa k k u r 
m ahsuli. 
O 'tm ish im iz d a b o 'lg an h a r bir hodisa, m a'lu m m a’naviy-ruhiy, 
ijtim oiy-siyosiy m u h it ta ’sirida yuz bergan. U nga n azar solgan- 
d a, voqealar zam iridagi m an tiq , falsafa, ru h iy at, siyosat, iqti- 
sod, q o 'y in g k i, h ar b ir d av rn in g o'ziga xos sh u k u h i-u tashvish- 
lari, sevinch-u iztiroblari ko'zga yaqqol tash lan sin . O n g im iz va 
sh u u rim izg a m u sta h k a m ro q o 'm ash sin . A na shun da kishini fikr- 
lashga, o 'tm is h n i idrok qilib, kelajakni aql yo'rig'i bilan belgilash- 
ga yordam beradi. T arix n in g tafak k u r m ahsuli va ulug' m urabbiy- 
ligi, oliy qadriyat ekanligi an a shu bilan belgilanadi...
T arixga to 'g 'ri y on dashish, uni to 'g 'ri tu shu nib, to 'g 'ri tadqiq 
etish uchun biz o 'z im iz n i tarixiy taqdirga q o 'sh ib y u b o rish im iz, 
u n in g ichida yash ash im iz kerak. A na shunda u n in g tirik lig in i, 
yaxlitligini tu sh u n a m iz, b u tu n ko'lam i va miqyosi bilan qam rab 
o lam iz, m ohiyatini anglab yetam iz. Tarixiy ta q d ir bilan taqdir-
182

---