Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Determ inizm tamoyili 
— sababiylik g‘oyasi yangi davrda 
o ‘rta
asrlardagi U yg'onish davriga xos boMgan bashoratchilik g'oyasi 
va voqealarning «tasodifiyligi* g'oyasi o'rniga paydo bo'ldi. Sa­
babiylik tam oyili fransuz va nem is m a’rifatparvarlari tom onidan 
ilgari surilgan. U lar tarix — tartibsiz tasodiflardan iborat degan 
g'oyaga qarshi chiqdilar. M a’rifatparvarlarning d eterm in izm ta ­
moyili q a t’iy m azm unga ega bo'lib, u tarixda tasod iflar bo'lishi 
m um k in degan qarashlarn i butkul inkor qilib xatolikka yo'l qo'ydi. 
X IX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi (pozitivist­
lar va m arksistlarning qarashlarida) sabab va oqibatlarning uzluk- 
siz ketm a-ketligiga asoslangan edi. D eterm in izm tam oyili tad- 
qiq o tch in in g e ’tibo rin i tarixiy hodisalar va voqealarning shartli 
ravishda o 'z aro bir-biriga bog'liq ravishda sodir bo'lishiga qara- 
tadi. Bu tam oyilga ko'ra barcha voqea va hodisalar o 'zaro bir-biri 
bilan bog'liq ravishda so d ir bo'ladi va bir-biriga ta ’sir ko'rsatadi. 
Tarixchi tadqiqot jarayonida tarixiy voqea va hodisalarning sababi
- oqibatlariga ko'ra aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir 
bo'lishiga tu rtk i bo'lgan o m illarn i aniqlashga e ’tibor qaratish ta ­
lab etiladi. B unda tizim li yondashuv yordam ida tuzilishdagi alo- 
qadorlik o'rganiladi.
Tarixiylik tamoyili 
- tarixiylik tam oyilining shakllanishi va 
taraqqiy etib borishiga b ir qator m utafakkirlar o 'z hissalarini 
qo'shganlar, biroq u larn ing orasida asosiy fikrlar nem is «huquq 
tarixi m aktabi* vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarix chi­
lari va G .G egel to m on id an bildirilgan. G .G egelning tarixiylik 
tam oy ilin in g rivojlanishiga qo'shgan hissasi dialektik uslubni 
asoslab berganligida edi. Tarixiylik tam oyiliga qo'yiladigan aso­
siy talablar haqida so'z yuritganda quyidagilarni alohida ko'rsa- 
tib o 'tish kerak, ya’ni hodisalar o'rtasidagi o 'zaro aloqadorlik va 
ularn in g kelib chiqishi ham da ro'y berishidagi um um iy bog'liq- 
lik va kelib chiqish sabablaridagi o 'zaro aloqadorlikni aniqlash.
178

---