Meteorologiyaning predmeti. Iqlimshunoslik. Meteorologik kattaliklar va xodisalar. O‘rmon meteorologiyasi

O‘simliklar va hayvonlar yerga tutash havo qatlamining eng pastki qismida yashaydi va yerga yaqin havoning turli fizik xossalari ta’sirida o‘sadi va rivojlanadi.

Atmosferani tashkil qilgan gazlarning mexanik aralashmasiga havo deb yuritiladi.

Havoni tashkil qilgan asosiy gazlarga azot (N₂), kislorod (O₂), argon (Ar), karbonat angidrid gazi (SO₂) lar kiradi.

Bundan tashqari havo tarkibida asosiy bo‘lmagan juda oz miqdordagi kripton (Kr), ksenon (Xe), geliy (Ne), vodorod (N₂), ozon (O₃), yod (J₂), radon (Rn), metan (SN₄), ammiak (NH₃), is gazi (SO), oltingugurt (IY) oksid (SO₂), vodorod peroksid (N₂O₂) va boshqa gazlar bor.

Atmosfera tarkibida yuqorida aytilganlardan tashqari muallaq holatdagi tabiiy yoki sun’iy (antropogen) ravishda kelib chiqqan qattiq va suyuq zarrachalar bor.

Ular aerozollar deb yuritiladi.

Quruq havo deb tarkibida suv bug‘i bo‘lmagan havoga aytiladi.

Suv bug‘i, chang va boshqa aralashmalardan tozalangan va yer yuziga yaqin joylashgan quruq havo tarkibida hajmga nisbatan azot 78,08 % ni, kislorod 20,95% ni, argon 0,93% ni, karbonat angidrid gazi 0,033 % ni tashkil qiladi.

Demak, asosiy gazlar (N₂, O₂, Ar) havo tarkibining 99,96 foizini, boshqalarning hammasi esa 0,04 foizni tashkil qiladi.

Atmosferaning pastki qismida har doim gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda havo massalarining harakati ro‘y berib turganligi uchun havo yaxshi aralashib turadi. Natijada atmosferaning pastki qismida (25 km balandlikkacha) butun yer shari sirti bo‘ylab havo tarkibi bir xil saqlanadi. Real sharoitda havo tarkibiga yana suv bug‘i ham kiradi. Shuning uchun havo har doim oz yoki ko‘p darajada namlangan bo‘ladi.

Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi, suv bug‘i va ozon miqdorlari o‘zgaruvchan va muhim ahamiyatga ega. Ular nuriy energiyani yaxshi yutadi va shuning uchun yer sirti va atmosferaning harorat rejimiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi, ozon va suv bug‘larining miqdori vaqtga nisbatan va geografik kenglikka qarab o‘zgaradi.

Кarbonat angidrid gazi odamlar va hayvonlarning nafas chiqarishida, mineral yoqilg‘i (ko‘mir, neft, tabiiy gaz)larning yonishida, organik moddalarning chirishi va parchalanishida ajraladi, hamda turlicha sabablarga ko‘ra atmosferaga ko‘tariladi. Natijada yillar o‘tgan sari atmosferadagi SO₂ miqdori asta-sekin orta boradi. Ammo o‘simliklar fotosintez jarayonida havodan SO₂ni yutib, uning atmosferadagi miqdorining oshib ketishiga to‘sqinlik qiladi.

Insonlar sanoatning turli tarmoqlarida energiyaning qaytadan tiklanmaydigan manba (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) larini qanchalik ko‘p yoqib ishlatsa, atmosferadagi SO₂ gazi miqdorining ortishi ham tezlashadi.

Кeyingi 70-80 yillar davomida atmosferadagi SO₂ ning ulushi 1900 yildagi 0,029 % dan, 1980 yilga kelib 0,033 % gacha oshgan yoki uning ulushi shu o‘tgan davrda 10-12 % ga ko‘paygan. Agar havodagi SO₂ miqdori 0,1 % gacha oshsa, odamlarning nafas olishi juda qiyinlashadi.

Ma’lumotlarga qaraganda 1987 yili butun dunyo davlatlari atmosferaga faqat SO₂ ning o‘zidan 22 mlrd.t. chiqargan, shuning 23 %ini-AQSh da, 19 % ini-sobiq SSSR da, 13 % ini - ‘arbiy Yevropada, 8,7 % ini – Xitoyda, 7% ini Sharqiy Yevropa mamlakatlarida, 23 % ini qolgan barcha davlatlar tomonidan chiqarilgan. Atmosfera quyoshning nuriy energiyasini yerga tomon miqdor jihatdan bir oz kamaytirib o‘tkazadi.