Metallurgiyada stexiometrik hisoblash

1 - AMALIY MASHG’ULOT
METALLURGIYADA STEXIOMETRIK HISOBLASH

Hozirgi paytda xalqaro sistema umum qabul qilingan sistemadir. Ushbu sistema ilmiy texnika asosida keng tadbiq etilgan. Biroq amaliyotda metallurgik va texnik hisoblashlarda ko’proq metrlash va nosistemali o’lchov birliklaridan foydalaniladi. Talabalar hisoblashlarida yuqorida aytilgan sistemalardan istaganlaridan foydalanishlari mumkin, biroq, ular hisoblardagi farqlardan foydalanishlari lozim.

1.1-chi jadval
Ba’zi bir o’lchov birliklari uchun qayta hisoblashdagi farqlar

Metrli va nosistem birikmalar	CU birikmalar	Metli nosistem birikmalar	CU birikmalar
Kuch birliklari		Dinamik boglanish birligi
1 kilogramm-kuch (kgs, kg)	9,80665 N	1 puaz (P)	0,1 Pas
1 dina (din)	10^-5 N	Solishtirma entropiya birligi
Bosim birligi		1 kal/(gk)	4,1868 J(kgk)
1 kgs/sm^2 (kg/sm^2)	98066,5 Pa	Uzunlik o’lchov birliklari
1 fizik atmosfera (atm)	101325 Pa	1 mikron (mk)	1 mikrometr (mkm)=10^-6 m
1 mm.sim.ust.	133,322 Pa	1 angrestrem (Å)	10^-10 m
Energiya va kuch birlilari
1 kilogramm-kuch (kgm, kgsm)	9,80665 J
1 kal	4,1840 J
1 erg	10^-7 J
1 elektron-volt (EV)	1,6020710^-19J

1.2- jadval

Qo’shim chalar	Namlanish			Ko’paytma		Qo’shim chalar		Namlanish			Ko’paytma
	ruscha	xalqaro	ruscha					Xalqaro
Terra	T	T	10^12		Santi		S		S	10^-2
Giga	G	G	10^9		Milli		M		M	10^-3
Mega	M	M	10^6		Mikro		Mk			10^-2
Kilo	k	k	10^3		Nano		N		N	10^-3
Gekto	g	h	10^2		Piko		P		P	10^-2
Deka	da	da	10		Femto		F		F	10^-3
Detsi	d	D	10^-1		Atto		a		A	10^-2

Metallurgiya million tonnalar yordamida o’lchanadigan yirik og’ir sanoatdir. Shu bilan birga ba’zi komponentlar kontsentratsiyasi (Masalan: zararli ligerlangan komponentlar) yuz va minglab ulushlarda o’lchanadi. Shuning uchun ularni o’nlik qo’shimcha birliklari bilan atash foydalidir.
Misollar: mikrolitr, mkl = 10^-6
pikosekund, p sek = 10^-12 sek
terom, tom = 10¹² om.
Ingliz mamlakatlarida (Angliya, AQSH, Kanada va x.k.) xali xanuz eski birlik sistemalardan foydalanishadi. Shunga qaramasdan metallurgik sohasida ingliz tilidagi adabiyotlar keng ko’lamda mavjud, lekin metallurgiyada ishlash jarayonida ko’pincha o’lchov va og’irlik borasida inglizlar sistemasidan foydaoanishga to’g’ri keladi. Ingliz adabiyotlarini sonli materiallaridan foydalanishda uni metrlab hisoblashlar bilan aniqlanadi. Bu sistemada asosiy uzunlik o’lchov birligi bo’lib, 1 funt (12 dyuym=0,3048 m), og’irlik birligi bo’lib, 1 funt (16 untsiy-7000 gren=0,4536 kg).
Metallurgiyada qo’llaniladigan stexiometrik va issiqlik hisoblar uchun asosiy kattalik birliklarini belgilab olamiz.
Og’irlik (G,g). Metallurgik hisoblarda asosiy o’lchov birligi bu kilogrammdir (kg) katta miqdordagi og’irliklarni aytilishida tonna (t) kam miqdordagilarga gramm (gr) iborasi ishlatiladi.
Kam hollarda molekulyar xom-ashyolarni aytilishda ularni miqdorligiga qarab ishlatiladi.
Masalan: gilogramm-molekula (kg-mol)
Gramm-molekula (g-mol)
Ularni molekulyar og’irligiga qarab esa kilogramm yoki gramm deb ataladi.
Masalan: 1 kg kislorod mol 32 kg ga teng,
serniy angidrid – 64 kg.ga.
pirit – 120 kg yoki 1 g.mol ga teng qachonki 32,64 va 120 gr.
Og’irlik miqdoriga qarab xom-ashyo molekulyar va qarama-qarshi tomonga o’tadi.
Masalan: 224 kg serniy angidrid 224:64 kg molni
0,8 kgmol SO₂ 64x0,8=51,2 kg ga teng.
12 kgmol pirit 120x12=1440 kg ga teng.


Hajm, sig’im (V,v). Hajm o’lchov birligi deb kub.metr (m³) qabul qilingan. Kub hajmi qovurg’alari (tomonlari) 1 m³ga teng. Sig’im birligi bo’lib litr (l) xizmat qiladi.
1 kg suv hajmi, eng yuqori zichlikda (4tºC va 1 atm.) texnikada asosiy qattiq jism birliklarini o’lchashda kub.metr (m³), suyuq va gazlarda – litr (l) yoki kub.metr (m³).


Takrorlash uchun savollar

1. 
   Stexiometriya deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Bosim, xarorat, solishtirma og’irlik o’lchov birliklari qanday nomlanadi?
   

2 - AMALIY MASHG’ULOT
MЕTALLURGIK HISOBOTLAR ASOSIDA YOTGAN KIMYO QONUNLARI

Metallurgik hisobotlarni aniqlashda birinchi muhim ishlardan biri bu xom-ashyolar o’rtasidagi massalarni ximiyaviy reaktsiya paytidagi aloqalarni aniqlashdir. Bunday ishlarni stexiometr hisoblashlar yordamida olib boriladi. Bu massa va hajm hisoblari kimyoviy tenglamalarga aloqador.

Kimyoviy tenglamalar bazasi va shu bilan birga stexiometrik hisoblar kimyoviy qonunni asosi bo’lib xizmat qilishi hosil bo’lgan murakkab xom-ashyo boshqaruvi – elementlarni birikishi va bu qonunlar asosida yotgan molekulyar kinematik materiallar qoidalarini shaklanishidir.
Materiallarning saqlanish qonuni. Kimyoviy tenglamalarni tuzishda birinchi navbatda materiallar saqlanish qoidalaridan foydalaniladi: - qandaydir jarayon orqali olingan hamma moddalarning massalar yig’indisi dastlabki olingan moddalar yig’indisiga teng. Bu qoida kimyoviy reaktsiyalarda tenglama ko’rinishda bo’ladi.
Tarkibni doimylik qonuni. Har qanday toza modda olinish usuli va joyidan qat’iy nazar bir xil o’zgarmas tarkibga ega. Masalan: oltingugurt angidridi SO₂ qanday olinishidan qat’iy nazar u har doim bir xil tarkibda bo’ladi. 1 atom oltingugurt (32 g), 2 atom kisloroddan hosil bo’lgan. Mis sulfat CuSO₄ har doim 1g atom – mis (64g), 1 g - atom oltingugurt (32g) va 4 atom kislorod (16  4 = 64) dan iborat.
Mis kuporasi qizdirilganda CuO (SO₂), SO₂ va O₂ ga parchalanib ketadi. Bunda 1 g mol CuO di (180g) ga 1 g mol SO₂ (64g) va 1 atom O₂ (16g) ga to’g’ri keladi. Masalan: agar biz mis kuporasini parchalash natijasida 130 gr olsak buning natijasida SO₂ va O₂ hosil bo’ladi. Materialni saqlanish qonuniga asosan parchalangan CuSO₄ miqdori 130+104+26,1=260,1 g ni tashkil qiladi.
Karralik nisbot yoki biriktiruvchi vazn qonuni. Bazi elementlar boshqa elementlar bilan bir emas balki bir necha kimyoviy birikma hosil qiladi. Ular karralik nisbat qonuniga asosan hosil bo’ladi.
Qandaydir murakkab modda hosil bo’lishida elementlar o’zaro yoki o’z atom massalari yoki ularning takrorlanishi orqali sodir bo’ladi. Masalan: FeS va FeS₂ ni olsak, FeS da bir massa temirga bitta oltingugurt to’g’ri keladi. FeS₂ da esa elementlar o’zaro 1:2 nisbatda birikadi.