Menejmentning tadqiqot usullari

Shartli va shartsiz dalillar
Tadqiqotning dalillar bilan asoslangan natijasi to‘liq qabul qilinadi degan 
ishonch odatda yuqori emas. Qoidaga ko‘ra, dalil keltiruvchi vaziyatni o‘zi his 
qilishining kuchli va kuchsiz jihatlarini aniqlashga, uni baholashga, rozilik olishga 
urinadi. Bu yerda biz, qandaydir mavhum auditoriyaga nisbatan keltiriladigan 
shartli dalillarni ko‘ramiz. Haqiqiy, shuningdek ushbu vaziyatda turgan 
retsipientga qaratilgan, himoya va ishontirishga yo‘nalgan dalillarni shartsiz 
dalillar deb nomlaymiz. Shak-shubhasiz, bahs davomida ikkala turdagi dalillar 
o‘zaro bir-biriga aylanishi mumkin. 

---

55 
Shartsiz dalillarning maxsus holati bo‘lib bilvosita dalillar hisoblanishi mumkin, 
bunda dalil keltiruvchi o‘z muxolifiga murojaat qilar ekan, o‘z tomoniga uning o‘zini 
emas, balki bahsga kirishgan auditoriyani og‘dirishni mo‘ljallaydi. 
Ushbu holda biz dalil keltiruvchining “halolligi” muammosiga duch kelamiz va 
tabiiyki, dalil keltiruvchiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi masala paydo bo‘ladi. 
Dalillar bilan asoslash san’ati Qadimgi Gretsiyadayoq yaxshi rivojlanib bo‘lgan 
edi. Suqrot shunday ta’kidlagan: «... so‘zamollik tegishlicha qo‘llanishi zarur, toki u 
adolatga xizmat qilsin». Birinchilar qatori “ideal dalil keltiruvchi” atamasini 
qo‘llagan Platon ham xuddi shunday nuqtai nazarga ega bo‘lgan. Uning fikriga 
ko‘ra, bu inson: 
1)
doim haqiqatni izlaydi va unga beg‘araz sodiq; 
2)
argumentatsiya davomida ularning semantik jihatini afzal ko‘radi, ya’ni u 
tinglovchilarda qanday taassurot uyg‘otish emas, balki nutq predmeti to‘g‘risida 
qayg‘uradi; 
3)
faqat halol usullar yordamida ishontiradi; 
4)
dalillar retsipient tomonidan tushunilgan va baholanishi kerak bo‘lishiga 
intiladi. 
Ideal dalil keltiruvchi haqiqatga intiladi. Ideal dalil keltiruvchining zamonaviy 
konsepsiyalariga to‘xtalamiz. S.I.Povarnin “Bahs: bahs nazariyati va amaliyoti 
to‘g‘risida” nomli kitobda bahsni dalilli monologlar to‘plami sifatida ko‘rib 
chiqadiki, unda har bir ishtirokchi dalil keltiruvchi bo‘lib qatnashadi. V. Brokridi 
shunday ta’kidlaydi: “Ideal dalil keltiruvchi o‘z shaxsiy dalillariga va hamdalil 
keltiruvchilarning dalillariga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘ladi”. Keltirilgan 
Platon, Aristotel, Povarnin, Brokridi konsepsiyalari bir-birini inkor etuvchilar emas, 
balki to‘ldiruvchilar sifatida ko‘rib chiqiladi. 
Shuni ham hisobga olish zarurki, inson istalgan sohadagi masalalarni va istalgan 
auditoriyada muhokama qilishda bir xil kuchli bo‘lishi mumkin emas. Shunday qilib, 
dalillar keltirish madaniyati ko‘rsatkichlaridan biri – dalillar predmeti va auditoriyani 
to‘g‘ri tanlash qobiliyati hisoblanadi. 

---

56 
Argumentatsiya tadqiqotning bosqichi sifatida qaralib, unda sub’ekt bo‘lib dalil 
keltiruvchi, ob’ekt – retsipient, vosita – dalilli tuzilish hisoblanadi. 
Aynan retsipient vazifasining ahamiyatliligi tadqiqotchilarni, argumentatsiyani 
dalil keltiruvchi va retsipientning birgalikdagi faoliyati sifatida ko‘rib chiqishga 
undaydi. Shu sababli tabiiyki, retsipientning funksiyalari nimadan iborat? degan 
savol tug‘iladi. Eng avvalo, bu:
1.Argumentatsiyaning u tomondan idrok qilinishi. Retsipient argumentatsiyani 
tushunishi yoki tushunmasligi, uni mutlaqo haqiqiy yoki yolg‘on fikrlardan iborat 
deb hisoblashi mumkin; retsipient argumentatsiyani ko‘pincha shaxssiz, uning 
muallifidan qat’iy nazar qabul qiladi. Boshqa hollarda, aksincha, retsipient dalil 
keltiruvchining shaxsini hisobga oladi va bu holda o‘zining unga munosabati 
argumentatsiyaning o‘zini idrok qilish va uni baholashga ta’sir ko‘rsatadi. 
2. Argumentatsiyaning bahosini – mimika, imo-ishora, jismoniy harakat bilan, 
verbal ravishda (xitoblar, savollar, qisqa fikrlar bilan) yoki kengaytirilgan dalillar 
bilan ifodalash. Argumentatsiyaning ichki va tashqi bahosi har doim ham biri-biriga 
mos kelavermaydi. Retsipient argumentatsiyani qabul qilishi, biroq ochiqchasiga o‘z 
noroziligini ham bildirishi mumkin. 
Ideal retsipient halol bo‘lishi kerak. Faqat dalil keltiruvchi retsipient tavsiflarini 
hisobga olmasdan, balki retsipient ham dalillarni baholar ekan, ularni keltiruvchining 
tavsiflarini hisobga olishi zarur. 
Argumentatsiyani tushunish uchun dalil keltiruvchini tushunish lozim. 
Gnoseologik baholash muallifning bahosiga, dalillarga bog‘liq emas va 
quyidagilardan tashkil topgan: 1) asosiy fikrlarning xususiyatlari va tadqiqotning 
dalil bo‘la oladigan hukmlari; 2) ularni yashirin (implitsit) to‘ldirilishi; 3) oqilonalik 
talabiga muvofiqligini aniqlash. Bundan tashqari, argumentatsiyani