Menejmentga kirish

 
Rahbarga qoʻyiladigan talablar 
Ma’naviy yetuklik 

siyosiy etuklik; 

huquqiy etuklik; 

axlohiy etuklik; 

yuqori saviya va onglik; 

ma’rifatchilik; 

madaniyatchilik; 

xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qodirlik; 

---

153 

topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik, 
vijdonlilik; 

shaxsiy manfaatlarni jamoat manfaatlariga boʻysindirishga qodirlik; 

kishilarga nisbatan mehribon va e’tiborli boʻlish; 

tashabbus va ilgʻorlikni qullab - quvatlash qobiliyati; 

printsipiallik; 

tanqidga chidamli boʻlish, oʻz-oʻzigi tanqid qila bilish.
Intizom 
va 
mehnatga boʻlgan 
munosabati 

mehnatsevarlik; 

jamoa oʻrtasida intizomni yoʻlga qoʻya bilish; 

atrofdagilarga mehnatsevarlikni tarbiyalay bilish; 
Bir noshud rahbarning begʻamligi yuzlab, minglab kishilar taqdirining 
bedaxl qirralariga ta’sir etishi mumkin. Boqibegʻam bu toifa rahbarlarning 
shu uslubi bilan murosa qilib boʻlmaydi. 

ishni rejali olib bera bilish, rejasiz ishlagan rahbar xodimlar jamoasi 
oldiga qoʻyilgan vazifalarni muvafaqqiyatli bajara ololmaydi. 
Bilim darajasi 

iqtisodiyotni bilishi; 

texnika va texnologiyani bilishi; 

boshqarish ilmini, funktsiyalari va strukturasini bilish; 

istiqbolni bilimga qodirligi va h.k. 
Tashkilotchilik 
qobiliyati 

xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay 
olishligi; 

qoʻl ostidagilarni mehnatga oʻrgatish va tarbiyalashni bilish; 

jipsalashgan jamoani vujudga keltiraolish; 

maqsad sari intiluvchanlik; 
kutilmagan vaziyatlarda boshqarish qobiliyatini yoʻqotmaslik; 
“Yomon korxona yoki tashkilot yoʻq, lekin yomon rahbarlar bor”. Bu ibora 
shuni bildiradiki, yomon ishlab turgan korxonaga jamoani yaxshi 
boshqaradigan, tashkilotchilik qobiliyati yuqori, mehnatsevar, talabchan, 
bilimdon rahbar qoʻyilsa, u korxona tezda yaxshi korxona sarfiga qoʻshiladi. 
Agar yaxshi ishlab turgan korxonaga tasodifan tashkilotchillik qobiliyati past 
rahbar kelib qolsa aksincha, u korxona asta-sekin yomon ishlaydigan 
kolxonaga aylanadi. 
Boshqarish 
samaradorligini ta’-
minlay olish. 

boshqarishni kollegial tarzda tashkil qilaolish qobiliyati; 

ish haqida qisqa va aniq gapirish qobiliyati; 

ishga oid xatlar, buyruqlar, farmoyshlar yoza bilish; 

turli manbaalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobiliyati; 

rahbarlarni va qoʻl ostidagilarni tinglay bilish qobiliyati; 

asoslangan qarorlarni mustaqil va tez qabul qila bilish qobiliyati; 

rejalarni bajarishdan xodimlarning moddiy va ma’naviy manfaatdorligini 
ta’minlash qobiliyati; 

boshqaruv organi qarorlari bajarish ustidan nazoratni ta’minlay bilish; 

boshqarish strukturasini takomillashtirib berish qobiliyati va h.k.
Rahbarning sifat xislatlarini belgilovchi mezonlar koʻp. Biroq qoʻyidagi 
ijobiy xislatlar ular orasida a’lohida mavqega ega: 
Dovyuraklik – bunday rahbarda mardonavorlik, botirlik, dadillik mavjud 
boʻladi. Ular omadsizlikdan qoʻrqmaydi. qoʻrquv ularni jasoratga chorlaydi va 
zafarlarga olib keladi. xar bir yangi harakatni taraqqiyotga va hayotiy tajribalarga 
erishtiradi. 

---

154 
Sabrlilik – bunday rahbar muvafaqiyatga birdaniga erishishi mumkin emasligini 
yaxshi tushinadi. Unga faqat bardosh va sabr-toqatli boʻlib, sabot-matonat bilan 
qiyinchiliklarni engish orqali erishish mumkinligini biladi. Chidam, sabr 
toʻgʻrisida Abdullo Avloniy shunday degan edi: 
Sabr shunday bir kuchli narsadirki, 
*
gʻazabni shijoatga, 
*
kattalikni tavoze’ga(kamtarlikka) 
*
yomonlikni yaxshilikka
*
aylantirmakka quvvati etar. 
Bir hakimdan soʻradilar: “Odamlarni oʻzingdan uzoqlatirmaslikning 
chorasi nima?”. U dedi: “Chidam va muloyimlik”. Yana undan: ”Mushkul
narsalarni qanday hal qilsa boʻladi ?” deb suradilar. U yana “Chidam va 
muloyimlik bilan !”deb javob berdi. 
Yaxshi niyatlik – bunday rahbar xayrxoq va iltifotli boʻladi, kishilarga 
nisbatan doimo yaxshi niyatda boʻladi. Oʻzidagi kanoatsizlikni gʻirrom 
raqobatchilik yoʻli bilan emas balki xayrxoxlik yoʻli bilan bartaraf qilishga harakat 
qiladi. Uning xayotidagi shiori hasad emas, balki: 
“Birni koʻrib shukur qil, birni koʻrib zakir qil” – degan shiordir. 
Shu oʻrinda qoʻyidagi hikmatli soʻzlarni ta’qidlash oʻrinlidir. Uch dardga 
davo yoʻqdir: 

dangasalikdan kelgan kambagʻalikka; 

hasaddan tugʻilgan dushmanlikka; 

xoʻjayinlikdan kelib chiqqan kasallikka. 
Sogʻlom shubhalilik – bunday rahbar koʻpincha “har narsada shubhada boʻl” 
degan shiorga amal qilsada, biroq nosogʻlom shubha – bu xoin, u kishilarni urinib 
koʻrishdan qoʻrqitib, erishishlari mumkin boʻlgan yaxshi narsalardan koʻp hollarda 
mahrum etilishni yaxshi biladi. Shu bilan bir qatorda ular oʻz kuchiga ishonish, 
unga sogʻlom shubha bilan qarash ishchan mas’uliyatli qarorlarni qabul qilishga 
chorlashini, ularni bajarish yoʻlida kishi kuchiga kuch qoʻshishni yaxshi 
tushunishadi. 
Kamtarinlilik – bunday rahbar kamtarlikning deyarli har doim ist’edodga 
toʻgʻri proportsional ekanligini, kamtarlikni etishmasligi esa nodonlikning 
darakchisi ekanligini yaxshi tushunadi. Ular: 
“Kamtarlik - jasorat toji”; 
“Kamtarga kamol, manmanga – zavol”; 
“Kamtarlik koʻkka koʻtarar, manmanlik erga kiritar”; 
“Kamtar kerilmaydi, mol-dunyoga berilmaydi”; 
“Kamtarlik a’lodir, magʻrurlik balodir” 
kabi halq maqollariga rioya qilishadi. 
Ular kamtarin rahbarning; 

oʻzini boshqalardan ustun qoʻymasligini; 

ilmu fan yoki mehnat sohasidagi yutugʻi bilan magʻrurlanmasligini; 

katta-kichikni birdek hurmat qilishini;

odamlar ogʻirini engil qilishini; 

---

155 

xushmuomala boʻlishini; 

qanday davrada boʻlmasin doimo oʻzini oddiy tutishini; 

shonu shuhratga uchmasligini yahshi anglashadi. 
Samimiy xushmuomalalilik – bunday rahbar sofdil, ochiq koʻngil boʻladi, 
chin yurakdan gapiradi. qoʻl ostidagilarga sadoqat bilan ixlos qoʻyib xizmat qiladi. 
Ular samimiylikning ogʻir va juda nozik masala, u aql va chuqur ma’naviy odobni 
talab etishini, shuningdek, kimki oʻzgalar bilan nosamimiy munosabatda boʻlishga 
odatlangan ekan, u pirovard natijada oʻzi-oʻziga ham samimiy boʻlolmay qolishni 
yahshi tushunishadi.
Donolarning aytishlaricha xushmuomalakning oʻnta belgisi bor. Ular 
quyidagilar: insof, aql, ilm, hilm(muloyim), oliyjanoblik, koʻrkam fe’l, yaxshilik,
sabr va muloyimlik.
Rahmdillik- bunday rahbar barchaga rahm- shavqtli boʻladi. Ular boshqalarni 
koʻp narsada kechirishadi, ammo oʻzlarini esa hech narsada kechirishmaydi. Ular 
rahm-shavqat insonlarning eng oliy fazilatlaridan biri ekanligini, rahm-shavqatli
kishi doimo odamlarga yordam qoʻlini choʻzishini, ojiz va notavon kishilardan 
xabar olib turish lozimligini yaxshi tushunadilar. 
Xushxulqlilik- bunday rahbar inson goʻzalligining asosi uning chiroyli 
xulqida ekanligini, aynan xushxulqlik insonni ulugʻlikka olib borishni, yoqimli 
xulq egasidan barcha katta-kichik xursand boʻlishini, bunday xulq egasi 
boshqalarni xursand qilishdan tashqari, ham oʻzi doimo xursand yurishini,
boshqalardan esa oʻziga muhabbat va muloyimlik qaytishini yaxshi tushunadi. 
Kanoatlilik-bunday rahbar qanoatsizlikdan keladigan ofatlarni, ya’ni nafs 
balosi, hasad, xudbinlik, baxillik, tamagirlik kabilarni yaxshi anglaydi. Ular nafs 
balosi odamni har kuyga solishini, nafsini tiygan hurmat- izzat topishini va 
bexavotir yashashni, qanoatning esa, izzatning asosi, oʻlmaydigan boqiy xazina, 
qurimaydigan daraxt, zavol topmaydigan mulk ekanligini yaxshi tushunishadi. 
Tamagirlik ham qanoatsizlikdan kelib chiqadi. Tamagir rahbar oʻz orzularini 
roʻyobga chiqarish uchun turli qabihliklardan qaytmaydi, hechqanday gunohdan
qoʻrqmaydi, yolgʻon gapirmay yurmaydi, yolgʻon soʻzni isbotlash uchun, yolgʻon 
qasamlar ichadi. Tama’si koʻpning insofi oz, ochkoʻz boʻlur. 
Bir kishi oʻgʻliga dedi: 
*
Nafsingni shunday mashq qildirki, toki u amringga quloq soladigan 
boʻlsin: 
*
Oʻgʻil soʻradi: 
*
Men qaysi paytda aqlli boʻlishim mumkin? 
*
Nafsingga hokim boʻlganingda!-dedi. 
Insonlarga xos yuqorida qayd qilingan ijobiy xislatlarning hammasini bir 
kishi toʻla-toʻkis egallab olishi juda qiyin, albatta. Lekin shunday fazilatlarga ega 
boʻlishga barcha rahbarlar intilishi kerak. Ammo obroʻli boʻlish fazilati har qanday 
rahbar uchun shak-shubhasiz zururdir. 
Obroʻ-bu hamma tomonidan tan olingan hamda mehnat evaziga ortirilgan, 
rahbar uchun zarur ishonch va qalqondir. Ayni paytda har bir rahbar oʻzidan 

---

156 
yuqori tutuvchi rahbarlar odida ham, oʻziga boʻysinuvchi xodimlar oldida ham, 
oʻzi bilan huquqi teng boshqa rahbarlar oldida ham obroʻga ega boʻlishi lozim.
Obroʻ halol mehnat, tashabbuskorlik va oʻz vazifasiga mas’uliyat bilan 
munosabatda boʻlish, jamaoa a’zolariga talabchanlik va gʻamxoʻr boʻlish, oʻz
ishini chuqur bilish bilan ortiriladi. 
Shuni esda tutish lozimki, xizmat mavqei oʻz-oʻzidan obroʻ keltiravermaydi. 
Rahbar xizmat mavqeiga faqat muayyan ne’matlardan foydalanish usuli deb 
qaramasligi zarur. U shuni yoddan chiqarmasligi kerakki, rahbarlik mansabiga 
saylab qoʻyilgan yoki tayinlangan ekan, endi faqat bitta afzallikka ega boʻladi, u
ham boʻlsa: 
Rahbar shu talablarga rioya qilmas ekan u oʻz rahbarlik usulida quyidagi 
salbiy hodisalarga yoʻl qoʻyishi, pirovardda esa oʻz obroʻyini ketkizishi va el 
nazaridan qolishiga sabab boʻlishi mumkin. 
Rahbar obroʻsiga putr etkazuvchi unsurlar 
Byuroktatizm 
Byurokrat: 

ishlab chiqilgan qoida, qoʻllanmalarga oʻta rioya qiladi, ularni oʻzining 
birdan-bir maqsadi deb biladi; 

odamlarga toʻralarcha munosabatda boʻladi; 

qogʻozbozlikni avj oldiradi; 

boshqarishga qotib qolgan, eski usullar bilan yondoshadi; 

ish mohiyatini rasmiyatchilik bilan koʻrib tashlaydi; 

masalani hal etishdan, shaxsiy javobgarlikdan oʻzini chetga oladi. 
Byurokratizm: 

jamoaning va shaxsning tashabbuskorligini, dadil fikrlarini boʻgʻadi; 

oʻz mezoniga mos kadrlarni atrofiga toʻplaydi; 
aqlli, qobiliyatli kadrlardan qutulishga harkat qiladi. 
Mahallliy-chilik 
Bunday “dardga” mubtalo boʻlgan rahbarlar: 

ishga tor tarmoq, tor funktsional nuqtai nazardan yondoshadilar; 

ularda siyosiy, ma’naviy etuklik etishmaydi; 

uzoqni koʻra olmaydilar; 

boshqalar hisobidan foydalanib qolishga intiladilar; 

urugʻchilik, tanish-bilishlik, oshna-ogʻaynigar-chilikka yoʻl qoʻyadi. 
“xadiksi-rash” 
Bunday rahbar: 

uncha murakkab boʻlmagan masalalarni ham mustaqil hal eta olmaydi, 
yuqori turuvchi rahbarlik bilan kelishib olishga intiladi; 

har ishda sutkashlik qiladi; 

kabinetda oʻralashib, qogʻozbozlik bilan band boʻladi. 
Balandparvozlik 
Bunday rahbar: 

oʻzining kichkina, koʻzga ilgʻamas muvaffaqiyatini boʻrtirib koʻsatadi, 
shov-shuv koʻtarib nogʻora qiladi; 

yuqori organlardan maqtov eshitishni yoqtiradi; 

tilga tushishni, matbuotda yozishlarini, televideniega chiqarishni istaydi; 

soxta tashabbuslar atrofida shov-shuv koʻtarishga, ijodiy izlanish oʻrniga 
ishni xoʻjakoʻrsinga tashkil etishga intiladi; 

ishchanlik oʻrniga koʻzboʻyamchilik va qoʻshib yozish bilan 
shugʻullanadi.. 
Bunday toifadagi rahbarlar uchun kamchilik va muammolarni xaspoʻshlash, 

---

157 
oʻz xizmatlarini boʻrtirib koʻrsatish va oʻz-oʻzini maqtash xarakterlidir. 
Boshqa 
salbiy 
qusurlar 
Rahbarlik uslubidagi garchi kam boʻlsada, har holda uchrab turadigan va 
umumiy ishga zarar keltiradigan boshqa salbiy tomonlar ham borki, bular: 

xudbinlik; 

takabburlik; 

maqtanchoqlik; 

ta’magirlik; 

yozvuvlik, zolimlik; 

xushomadgoʻylik; 

dimogʻbdorlik; 

xassislik, gʻarazgoʻylik; 

ayyorlik; 

jizzakilik; 

boqibegʻamlik; 

badnafslik; 

subutsizlik; 

baxillik; 

mansabparastlik va h.k. 
Bunday salbiy qusurlar mavjudligini anglasak, koʻrsak ham lekin koʻpincha
ularni yoʻqotish qiyin kechadi. Chunki har qanday kishiga, xususan 
rahbarga uning mazkur fazilati yoki uning ish usulbidagi notoʻgʻrilik aytilsa, 
tabiiy u norozi boʻladi. 
Shu sababli bunday nuqsonlarni bartaraf qilish uchun kurash juda ham oson 
va silliq oʻtmaydi. Buning uchun kundalik mehnat, izchillik va sabot-
matonat talab qilinadi. 
Rahbarlik uslubidagi salbiy qusurlarni bartaraf etish degani- bu 
boshqarishning barcha unsurlariga e’tiborni kuchaytirish demakdir. Eng avvalo 
rahbar yuqoridagi nuqsonlardan xoli boʻlishi va ish uslubini quyidagi ijobiy 
fazilatlar zamirida tashkil qilishi lozim: 
*
Rahbar oʻz huquq va vakolatidan umumdavlat manfaatlarini jamoa va 
xodimlarning shaxsiy manfaatlari bilan uygʻun olib borishda mohirona 
foydalanish zarur. Ammo davlat menfaatlariga putur etkazmasdan, shaxsiy 
manfaatlar umum manfaatlarga boʻysinishi lozim. 
*
Ishlab chiqarishni faqat jamoada obroʻ-e’tiborga ega boʻlgan 
rahbargina yaxshi boshqaraoladi. Ayni paytda shuni unutmaslik kerakki, obroʻ 
faqat xizmat mavqei bilan emas, balki, avvalo, bilim, tajriba, ishga va xodimlarga 
munosabat bilan orttiriladi. 
*
Rahbar vazmin, har qanday vaziyatda hamoʻzini tutabiladigan, 
odobli va xushmuomala boʻlishi zurur. Oʻz xatti- harakatini nazorat qila oladigan, 
kayfiyati va sezgilarini tiya biladigan, yurish turishida boʻysinuvchilarga oʻrnak
koʻrsatadigan boʻlishga majburdir. 
*
Buyruq hammaga ham yoqavermaydi. Shu sababli boʻyinuvchi 
xodimlarga beriladigan farmoyish faqat bevosita buyruq shaklida boʻlmasdan, 
balki topshiriq va vazifa, maslahat tarzida ham boʻlishi kerak. Bu oʻrinda quyidagi 
ibratli ish uslubini bilish foydadan xoli emas. 
*
Rahbar intizom va tartibga rioya qilishini qat’iy talab qilishi va 
boʻysinuvchilarning biron nojoʻya harakatini e’tibordan chetda qoldirmasligi 

---

158 
kerak. Talabchanlik tarbiyaning asosi va ongli intizomning eng mustahkam 
zaminidir. 
Xullas, rahbardagi odamlarni boshqarish qobiliyati, odamlar haqida 
gʻamxoʻrligi, tashabbuskorlik, qat’iyatlik, mustaqillik, talabchanlik, boʻysinuvchi 
xodimlar bilan maslahatlasha bilish, oʻz soʻzini ustidan chiqish kabi ijobiy 
fazilatlar undagi salbiy qusurlardan qutulishga yordam beradi. 
Rahbar salbiy qusurlar domiga tortilmaslikka intilishi kerak. U egallab turgan 
lavozimidan ketib qolmasligi uchun quyidagi oʻnta qoidaga rioya qilmogʻi lozim: 
1. Iloji boricha qulogʻingizgachyaa ishga qoʻmiling. oʻz kompaniyangiz 
mijozlarini koʻpaytirish uchun barcha imkoniyatlaringizni ishga soling. 
2. Kompyuterni oʻrganing. 
3. Chet tilini oʻrganing. 
4. Oʻz arxivingizni tashkil qiling. 
Zurur tashklotlar va kishilar aderslari, telefonlarini yozib boring. Ular 
favqulodda hollarda kerak boʻlib qoladi.
. Har doim “ha” deng. 
xamma narsani bajarishga urining. xattoki imkoniyatingiz, qobiliyatingiz 
etarli boʻlmasa ham oldin bajarmagan ishingizni bajarishga harakat qiling. Shidan 
ketib qolishning eng qisqa yoʻli: “Bu mening ishim emas” deb javob berish. 
Bunday soʻzni aytishdan oʻzingizni tiying. 
6. Chiroyli imo, ishora qilishni biling.
Firma inqirozga uchragan vaqtda ham uni bunday holatdan chiqarish uchun 
vaqtingizni ayamasligingizga tayyor ekanligingizni bildiring. 
7. Malakangizni muttasil oshirib boring. 
8. Kishilar bilan boʻladigan muomalada xushfel va iltifotli boʻling. 
Noyob, nazokatli, doʻstona kayfiyat jamoadagi muhitni yaxshilaydi, oʻzaro
ishonchni mustahkamlaydi., kishilarni hamjihatlikka chorlaydi. 
9. Boshqalar bilmaydigan va bajaraolmaydigan u yoki bu ishni bilish va 
bajari olishiga urining. Bu nur ustiga a’lo nur boʻladi. 
10. Ish vaqti faqat “dan va gacha” boʻlmasin. 
Agar Siz ertalab ish vaqtidan oldin yoki ish vaqti tugagandan soʻng ish
joyida boʻlsangiz, bilingki bu ham e’tiborsiz qolmaydi. 
Inson shaxsining eng muhim tomonlaridan biri uning individualligidir. Bu
individuallik shaxsdagi temperamentda, hissiyotda, qobiliyatda, fe’l-atvor, iroda,
xotira va boshqalarda namoyon boʻladi. Ana shular ta’siri ostida rahbar injiq, 
janjalkash, kurashchan, bilagʻon va hokazolar boʻlishi mumkin. Shunga qarab 
xodimlar va rahbarlar oʻrtasida munosabat shakllanadi. 
3. Ishga doir etika va etiket. Menejerning imidji. Imidj tushunchasi.
 
Rahbar madaniyati deganda rahbar adabi va iqtidori oʻrtasidagi dialektik 
bogʻlanish tushuniladi. Bu bogʻlanish quyidagi fazilatlar majmuasida oʻz aksini 
topadi: