Меҳнат ва касб таълими

 
KASBIY MOTIVATSIYANI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK-
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 
A.A.Turayev 
BuxDU “Mehnat ta’limi” kafedrasi katta o’qtuvchisi, 
S.A.Aldasheva 
BuxDU “Mehnat ta’limi” yo’nalishi talabasi 
 
Psixologik ma’lumotlarga ko’ra, har qanday faoliyat muayyan motivlar 
ta’sirida vujudga keladi. Shulardan biri kasb tanlash motividir. Kasb-hunar 
to’g’risida har xil munosabatlar hosil bo’lishining asosiy sabablaridan biri- bu- 
maktab o’quvchilarning kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon 
bo’lishidir. Motivlar o’rtasida kurash ularning u yoki bu qarorga kelishlariga sabab 

---

101 
bo’ladi. Faoliyat turlari o’z-o’zidan ro’y bermaydi. Shaxsning jamiatdagi ijtimoiy 
xulqi va o’zini qanday tutishi, egallagan mavqei ham sababsiz, o’z-o’zidan ro’y 
bermaydi. Faoliyatni amalga oshrish va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun 
psixologiyada “Motiv” va “Motivatsiya” tushunchalari ishlatiladi. 
“Motivatsiya” tushunchasi
“Motiv” tushunchasidan kengroq ma’noga ega. 
Motivatsiya-inson xulq-atvori, uning bog’lanishi, yo’nalishi va faolligini 
tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki 
bu shaxs xulqini, ya’ni “nega”, “nima uchun”, “nima muqaddas” degan savollarga 
javob qidirish- motivatsiyani qidirish demakdir. 
Shaxsning jamiatda odamlar orasida xulqi va o’zini tutish sabablarini 
o’rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, masalani yoritishning ikki jihati 
farqlanadi: 

Ichki sabablar, ya’ni xatti-harakat egasining subyektiv psixologik 
xususiyatlari nazarda tutiladi( motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mo’ljallar, istaklar, 
qiziqishlar);

Tashqi sabablar - faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va boshqa holatlar. 
Ya’ni, bular ayni konkrert holatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladigan tashqi 
stimullardir. 
Shaxs xulq - atvorini ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda 
shaxsiy dispozitsiya deb ham ataladi. Ular shaxs tomonidan anglanilishi yoki 
anglanmasligi mumkin. Bazan shunday bo’ladiki, shaxs o’zi amalga oshirgan ishi 
yoki o’zidagi o’zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning haqiqiy sababini 
o’zi tushunib yetmaydi. “Nega” degan savolga “o’zim ham bilmayman” deb javob 
beradi. Bu anglangan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs 
biror sahaga, kasbga qiziqib, ongli tarzda, uning barcha sir-asrorlarini egallash 
uchun astoydil harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo’ladi, aniqrog’i 
dispozitsiya anglangan ongli hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan motiv kengroq 
tushuncha bo’lib, u shaxsdagi u yoki bu faollik usuliga nisbatan turgan moyillik, 
hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi
Kur Levin motivlar muammosi ayniqsa , shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari 
borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shuni aniqladiki, har bir odam 
o’ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashda moyil bo’ladi. Bu 
baholar turlicha xarakterga ega. 
G’arb psixologiyasida motivatsiyaning ikki xil ko’rinishi va ularning o’ziga 
xos belgilari chuqur o’rganilgan. Bular: Ekstrensiv (tashqi shart-sharoitlar va 
holatlarga bog’liq bo’lgan holda). Intrensiv (shaxs dispozitsiyalari bilan ehtiyojlar, 
ustanovkalar, qiziqishlar, mayllar, istaklar bilan bog’liq bo’lgan holda paydo 
bo’ladigan) motivatsiyalar. Bu yo’nalishdagi munozaralar X.Xekxauzenning 
“Motivatsiya 
va 
faoliyat” 
kitobida 
o’z 
aksini 
topgan. 
X.Xekxauzen 
motivatsiyasining 6 ta tamoyilini yaratdi.