Меҳнат ва касб таълими

4.
Paydo bo’lish xususiyati, muddati, muxlati, barqarorligi bilan umumiylikka 
ega bo’lgan motivlar:

 
Doimiy, uzluksiz, longityud xususiyatli motivlar; 

 
Qisqa muddatli, bir lahzali, bir zumlik va soniyalik motivlar; 

 
Uzoq muddatli, vaqt taqchilligidan ozod, xotirjam xatti-harakatlarni talab 
etuvchi motivlar. 
5. Vujudga kelishi, kechishi surati bioquvvat bilan o’lchanuvchi motivlar:

 
Kuchli,qudratli, ta’sir doirasidagi shijoatli motivlar; 

 
Paydo bo’lishi, kechishi o’rta suratli motivlar; 

 
Yuzaga kelishi, kechishi yuqori suratli motivlar.
 
6. Faoliyatda, muomalada va xatti- harakatda vujudga kelishi xususiyati, xislati 
hamda sifatini aks ettiruvchi motivlar: 

 
Aniq, yaqqol, voqe bo’luvchi real motivlar; 

---

104 

 
Zarurat, yuksak talab va ehtiyojlarda ifodalanuvchi dolzarb motivlar; 

 
Imkoniyat (potentsiya), zaxira (rezerv), yashirin (latent) xususiyatlarini o’zida 
mujassamlashtiruvchi motivlar.
 
7. Aks ettirish darajasi, sifati nuqtai nazardan ierarxiya vujudga keltiruvchi 
motivlar: 

 
Biologik motivlar; 

 
Psxologik motivlar; 

 
Yuksak psixologik motivlar. 
Kasb va qiziqish 
Qiziqish -
deganda odamning u yoki bu predmetga qaratilgan aktiv bilish 
faoliyati tushuniladi. Kasb tanlashga nisbatan olganda qiziqishlar bu odamning 
muayyan mehnat sohasiga ijobiy munosabati, uning bilishga va faoliyat 
ko’rsatishga bo’lgan qiziqishidir.
Qiziqishlar o’zining mazmuni, ko’lami, uzoq davom etishinva teranligiga 
qarab bir-biridan farq qiladi. Qiziqishlarning mazmuni va ko’lami odamning bilim 
darajasini hamda har narsaga qiziquvchanligini aks etiradi. Qiziqishlarning 
teranligi va uzoq vaqt davom etishi ularning barqarorligini ko’rsatadi. Qiziqishlar 
o’z taraqqiyoti mobaynida bir nechta bosqichdan o’tadi. Dastlab ular vaqtincha, 
epizodik xarakterda bo’ladi hamda muayyan bir predmetga nisbatan ijobiy 
munosabatda bo’ladi. Bunday qiziqishlar rivojlanib borilmasa, ular tez orada 
susayib ketadi yoki mutloqo so’nadi. U yoki bu predmetning chuqur va muntazam 
ravishda o’rganib borilishiga, mehnat faoliyatining qiziqqon sohasiga sinchkovlik 
bilan kirishib ketishiga qarab qiziqishlar mustahkamlanib, kuchayib borishi va 
asta-sekin barqaror qiziqishga aylanib qolishi mumkin. 
Bunday qiziqishlar ko’pincha o’sib, ulg’aya borib, maylga-kishining muayyan 
faoliyat bilan shug’ullanishga bo’lgan intilishiga hamda mazkur faoliyat bilan 
shug’ullanishga bo’lgan intilishga hamda mazkur faoliyat turiga muvofiq 
keladigan mahorat va malakalarni takomillashtirib, doimiy ravishda o’z bilimini 
oshirib boorish uchun intilishga aylanadi.
Qiziqish shaxsning muhim psixologik jabhalaridan biri hisoblanib, unda 
insonning individual xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqish-insonlarning 
dunyoqarash, e’tiqodlari, ideallari, ya’ni uning oliy maqsadlari, ezgu niyatlari orzu 
umidlari bilan bevosita bog’liq ravishda aks etadi. Qiziqish bilimlarining ongli, 
puxta, barqaror, tinglangan holda o’zlashtirishda, ko’nikma, va malakalarni 
shakllantirishda shaxs qobiliyati zehni o’quvchanligi rivojlanishiga, olamni 
mukammalroq tushunishga, bilim saviyasini kengayishiga yordam beradi. Qiziqish 
motiv singari borliqning mo’jizakor tomonlarini bilishga, fan asoslarini egallashga, 
faoliyatning turli-tuman shakllariga nisbatan ijodiy yondashishni vujudga keltiradi. 
Mehnatga, ta’limga masuliyat bilan munosabatda bo’lishni shakllantiradsi, har 
qaysi yakka hol (individual) shaxsga ishchanlik, g’ayrat, shijoat, yengilmas irodani 
tarkib toptirishga puxta psixologik shart-sharoitlar yaratadi. 
Qiziqishning psixologik mohiyatidan kelib chiqqan holda yondashilganda, 
qiziqish foyda va manfaatni bildirib insonda intilish, faollik ichki turtki, ehtiyojni 
ro’yobga chiqarish manbai rolini bajaradi. 

---

105 
Jahon psixologiya fanining yirik namondalari shaxsning qiziqishini uning 
yaxlit ruhiy dunyosi bilan, jarayonlari, irodasi, xarakteri, temperamenti, hisiyoti, 
qobilyati bilan umuman olganda inson tuzilishining barcha qirralari bilan bog’liq 
tarzda tushuntirishga harakat qiladi. 
Psixologiya fanining yirik namoyondalarining ta’limoticha, qiziqish – 
odamlarning ehtiyojlari negizida yuzaga keladi, yaqqol ijtimoiy tarixiy shart-
sharoitda, vaziyatda vujudga keladi, shakllanadi barqarorlashib boradi hamda 
ularning shaxsiy turkum sharoitida va faoliyatda, ijtimoiy ishlab chiqarishi 
qatnashishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza 
bildirilganligi qiziqish alohida jarayon, ma’lum psixologik funksiyasi emas, chunki 
u his-tuyg’u, iroda, ong, qolaversa, jamiiki psixik holatlar, hodisalar va ichki 
kechinmalar o’zida mujassamlashtirgan, murakkab tizimli ruhiy voqelikdir. 
Qiziqishning psixologik mohiyatining dastlabki ko’rinishi - bu uni odamlar 
tomonidan anglab yetish yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini 
uning tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini uning oqibatini anglash, 
tasavvur etish orqaligina obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarga ongli 
munosabatda bo’ladi. Lekin bu voqelik insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki 
muayyan vaqt davomida unda bilish jarayonlari, shaxs fazilatlari, individual-
tipologik xususiyatlar rivojlanishi tufayli yuzaga keladi. Shuni alohida ta’kidlab 
o’tish joizki, qiziqishning psixologik mohiyati namoyon bo’lishi aqliy jarayonlar 
muhim rol o’ynashi hodisasi qayd qilinishi u faqat intellektda tashkil topadi, degan 
ma’noni anglatmaydi. 
Xuddi shu boisdan, qiziqishni psixologik mohiyatining ikkinchi ko’rinishi-
uning his-tuyg’ular, emotsional holatlar bilan uyg’unlashgan, mujassamlashgan 
tarzda ifodalanishidir. Ma’lum his-tuyg’ular, shuningdek, emotsional holatlar (ton, 
kayfiyat, shijoat, ehtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq voqelikka, narsa 
va hodisalarga, muayyan faoliyatga nisbatan intilishni, sayi-harakatlarni 
kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni obyektga yo’naltiradi. Inson o’z shaxsiy 
qiziqishini qondirgandan keyin unda yoqimli his-tuyg’ular uyg’onadi, ruhiy 
qoniqish esa o’z navbatida praksik (lazzatlanish) hisni vujudga keltiradi. Aksincha 
narsaga, hodisaga, faoliyatga qiziqish muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlansa, u holda 
noxush kechinmalarni yuzaga keltiradi, buning natijasida frustratsiya (ruhi tushish) 
uning shaxsiyatini egallaydi. Qiziqishni psixologik mohiyatining uchinchi 
ko’rinishi-uning irodaviy sifatlari bilan yoki iroda akti bilan umumlashgan tarzda 
vujudga kelishidir.Irodaviy zo’r berish, muayyan qaror bo’yicha intilish, bazi 
qiyinchiliklarni yengish, mustaqillilik namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, 
shaxsni maqsad sari yetaklaydi. Qiziqishni psixologik mohiyatining to’rtinchi 
ko’rinishi – uni oliy asab faoliyati xususiyatli va temperament tiplari bilan birga 
mujassamlashgan holda namoyon bo’lishidir.